Bor Wildlife Sanctuary

महाराष्ट्रातील वर्धा जिल्ह्यात हिंगणीजवळ वसलेले बोर वन्यजीव अभयारण्य निसर्गप्रेमींसाठी एक अद्वितीय ठिकाण आहे. भारताच्या वन्यजीव संवर्धनाच्या प्रयत्नांचे एक उत्तम उदाहरण असलेल्या या अभयारण्याची स्थापना १९७० मध्ये करण्यात आली. जुलै २०१४ मध्ये याला अधिकृतपणे व्याघ्र प्रकल्प म्हणून घोषित करण्यात आले आणि हे भारतातील ४७ वा व्याघ्र प्रकल्प बनले. सुमारे १३८.१२ चौरस किलोमीटर विस्तीर्ण पसरलेल्या या अभयारण्यात बोर धरणाचा ही समावेश आहे, ज्यामुळे येथील निसर्ग सौंदर्य अधिकच खुलते.

भौगोलिक वैशिष्ट्ये

बोर अभयारण्यात विविध प्रकारचे भौगोलिक स्वरूप पाहायला मिळते. कोरड्या पानगळी जंगलांपासून विस्तीर्ण गवताळ प्रदेश आणि संथ वाहणाऱ्या नद्यांच्या प्रवाहांपर्यंत इथले निसर्गदृश्य डोळ्यांचे पारणे फेडणारे आहे. अभयारण्याच्या मध्यभागी असलेले बोर जलाशय हे जंगलाच्या दोन भागांमध्ये विभागले गेले आहे. पश्चिम भाग वर्धा जिल्ह्यात तर पूर्व भाग नागपूर जिल्ह्यात आहे. हा जलाशय अभयारण्याच्या सौंदर्यात भर टाकतोच, पण येथे राहणाऱ्या वन्यप्राण्यांसाठी तो जीवनदायी स्रोतदेखील आहे.

• वनस्पती (फ्लोरा)
  बोर अभयारण्यातील जंगल जैवविविधतेने समृद्ध आहे. सागवान, ऐन (टर्मिनालिया एलिप्टिका), तेंदू (डायोसपायरोस मेलॅनोझायलोन) आणि बांबू सारख्या वृक्षांची येथे दाट गर्दी आहे. जंगलातील वनस्पतींमध्ये औषधी गुणधर्म असलेल्या तरोट, टेनेला, तरवड, गोकुळ, वनभेंडी, वेलात्री आणि वाघोरी यांसारख्या दुर्मीळ वनस्पती आढळतात. ही समृद्ध हरित संपत्ती विविध प्राण्यांना उत्तम आवास आणि अन्न प्रदान करते.
• वन्यजीव (फॉना)
  बोर अभयारण्य वन्यप्राण्यांच्या विविधतेसाठी प्रसिद्ध आहे. बंगालचा वाघ (रॉयल बेंगाल टायगर) येथे मुक्तपणे संचार करतो. तसेच भारतीय बिबट्या, गवा (इंडियन बायसन), नीलगाय, चितळ, सांबर, कोल्हा, अस्वल, रानडुक्कर आणि जंगली कुत्रे यांसारखे प्राणी येथे पाहायला मिळतात.
  येथील आकाश १६० हून अधिक प्रकारच्या पक्ष्यांनी गजबजलेले असते, ज्यामध्ये स्थलांतरित पक्ष्यांचाही समावेश आहे. सर्पप्रेमींसाठी देखील हे ठिकाण खास आहे. भारतीय नाग, रसेल वायपर, भारतीय अजगर आणि माणसाच्या उंचीएवढी मॉनिटर लिझार्ड (घोरपड) यांसारख्या २६ हून अधिक प्रजाती येथे आढळतात.

संवर्धनाचे प्रयत्न

२००५ पासून महाराष्ट्र वन विभाग आणि ‘सृष्टी पर्यावरण मंडळ’ या स्वयंसेवी संस्थेच्या सहकार्याने बोर अभयारण्यातील संवर्धनाच्या प्रयत्नांना वेग मिळाला. जलसंधारण, आवास नकाशीकरण आणि वाघाच्या पिल्लांचे पुनर्वसन प्रकल्प यांसारख्या उपाययोजनांमुळे येथे वाघांची संख्या हळूहळू वाढत आहे. प्रत्येक वर्षी नवीन वाघाची पिल्ले जन्माला येतात, यामुळे संवर्धनाच्या प्रयत्नांचे यश स्पष्ट होते.

भेट देण्यासाठीचा उत्तम काळ

बोर अभयारण्याला भेट देण्यासाठी ऑक्टोबर ते मे हा सर्वोत्तम काळ मानला जातो, कारण या काळात प्राण्यांचे दर्शन सहज होते. निसर्गप्रेमींनी आणि वन्यजीव निरीक्षकांनी या महिन्यांत अभयारण्याला भेट दिल्यास समृद्ध जैवविविधतेचा आनंद घेता येतो. मात्र, भेटीपूर्वी एक महत्त्वाची गोष्ट लक्षात ठेवणे आवश्यक आहे. अभयारण्य दर सोमवारी बंद असते. त्यामुळे आपल्या प्रवासाची योग्य आखणी करावी. तसेच, पर्यटकांनी नियमांचे पालन करून आणि पर्यावरणाचा सन्मान राखून अभयारण्याचा अनुभव घ्यावा, जेणेकरून ही निसर्गसंपदा भविष्यातही तितकीच समृद्ध राहील.

बोरला कसे पोहोचाल?

बोर अभयारण्याला पोहोचण्यासाठी विमान, रेल्वे आणि रस्ते मार्गाने उत्तम सुविधा उपलब्ध आहेत.

सर्वात जवळचे विमानतळ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आंतरराष्ट्रीय विमानतळ, नागपूर आहे, जे ८० किमी अंतरावर आहे. येथून खाजगी वाहने किंवा बसद्वारे पुढील प्रवास करता येतो. बोर अभयारण्याच्या सर्वात जवळचे रेल्वे स्थानक वर्धा जंक्शन आहे, जे ३५ किमी अंतरावर स्थित आहे. वर्धाहून बस किंवा खासगी वाहनाद्वारे अभयारण्य गाठता येते. वर्धा-नागपूर मार्गावर (MSH-3) प्रवास करताना सेलूमार्गे हिंगणीकडे वळावे. हा मार्ग प्रवाशांसाठी सोयीस्कर असून गाडीने सहज पोहोचता येते. हिंगणी (५ किमी) हे बोर अभयारण्याजवळचे सर्वात जवळचे बसस्थानक आहे. येथून स्थानिक वाहतूक सहज उपलब्ध आहे, जी तुम्हाला थेट अभयारण्याच्या प्रवेशद्वारापर्यंत पोहोचवते.

बोर अभयारण्य निसर्गप्रेमींसाठी आणि प्रवाशांसाठी एक सुंदर अनुभव देणारे ठिकाण आहे. येथे पोहोचण्याचे सर्व मार्ग सोयीस्कर आणि सहज उपलब्ध आहेत!

निवास व्यवस्था

बोर अभयारण्याला भेट देणाऱ्या पर्यटकांसाठी एमटीडीसी (महाराष्ट्र पर्यटन विकास महामंडळ) बोर धरणाजवळ उत्तम निवास व्यवस्था उपलब्ध करून देते. येथे डबल बेड रूम, डॉरमेट्री आणि रेस्टॉरंट यांसारख्या सुविधा असून, पर्यटकांना सुरक्षित आणि आरामदायक निवासाचा अनुभव मिळतो. निसर्गाच्या सान्निध्यात राहण्याची ही उत्तम संधी आहे. स्वच्छ आणि सुटसुटीत निवासव्यवस्थेसोबतच, येथे चविष्ट जेवणाची सुविधाही उपलब्ध असल्याने पर्यटकांचा अनुभव अधिक आनंददायक ठरतो. बोर अभयारण्याला भेट देताना एमटीडीसीची निवासव्यवस्था सर्वोत्तम पर्याय आहे, जिथे तुम्ही निसर्गाच्या सानिध्यात राहण्याचा मनमुराद आनंद घेऊ शकता!

जवळची पर्यटनस्थळे

बोर अभयारण्य हे केवळ निसर्गप्रेमी आणि वन्यजीव निरीक्षकांसाठीच महत्त्वाचे नाही, तर येथे अनेक ऐतिहासिक आणि धार्मिक स्थळेदेखील आहेत. यामुळे पर्यटकांना निसर्गसौंदर्यासोबतच आध्यात्मिक शांततेचा अनुभव घेण्याची संधी मिळते.

येथील खोरी-खापा शिवमंदिर, चौकी येथील बृहस्पती मंदिर, खडकी येथील हनुमान मंदिर आणि केलझर येथील गणेश मंदिर ही प्राचीन मंदिरे पर्यटकांसाठी विशेष आकर्षण ठरतात. ही मंदिरे पुरातन वास्तुकलेचे सुंदर उदाहरण असून श्रद्धाळू आणि इतिहासप्रेमींसाठी ती महत्त्वपूर्ण आहेत.

बोर अभयारण्यात येणाऱ्या पर्यटकांना येथे निसर्गसंपत्ती आणि वन्यजीव निरीक्षणासोबतच आध्यात्मिक शांततेचा अनुभवही घेता येतो. त्यामुळे, निसर्गाच्या कुशीत राहून आनंद घेऊ इच्छिणाऱ्या प्रवाशांसाठी हे ठिकाण एक परिपूर्ण पर्यटनस्थळ आहे. जर तुम्हाला निसर्ग, वन्यजीव आणि अध्यात्माचा त्रिवेणी संगम अनुभवायचा असेल, तर बोर अभयारण्याला नक्की भेट द्या !

पर्यटकांसाठी महत्वाची माहिती

बोर वन्यजीव अभयारण्यात सुरक्षित आणि पर्यावरणपूरक जंगल सफारीसाठी काही महत्त्वाचे नियम पाळणे आवश्यक आहे. शांतता राखा आणि निसर्गाच्या आवाजाचा आस्वाद घ्या. मोठ्या आवाजाने प्राण्यांना त्रास होऊ शकतो, त्यामुळे नैसर्गिक वातावरणाचा आदर ठेवा आणि गलका, आरडाओरडा करू नका. प्राण्यांना सुरक्षित अंतरावरून पहा आणि त्यांना खाऊ घालण्याचा प्रयत्न करू नका, कारण त्यामुळे त्यांच्या नैसर्गिक आहारसाखळीत बाधा येऊ शकते.

सफारीसाठी आवश्यक गोष्टी, जसे की पाणी, हलके स्नॅक्स आणि प्राथमिक उपचारांचे साहित्य, सोबत ठेवावे, जेणेकरून प्रवास अधिक आरामदायक होईल. जंगलात सहज मिसळता यावे यासाठी हिरवट, मळकट रंगाचे आणि आरामदायक कपडे घालावेत.

सर्वांत महत्त्वाचे म्हणजे, अभयारण्याचे नियम काटेकोरपणे पाळा, कारण जबाबदार पर्यटक म्हणून वागल्यानेच हे नैसर्गिक वैभव पुढील पिढ्यांसाठी जतन करता येईल. निसर्गाचा आनंद घेताना त्याचे रक्षण करण्याची जबाबदारीही आपण घेतली पाहिजे !

बोर अभयारण्याला का भेट द्यावी?

निसर्ग आणि वन्यजीव प्रेमींसाठी बोर अभयारण्य हे एक अप्रतिम पर्यटन स्थळ आहे. येथे ५.२१ चौरस किलोमीटरचा विशेष पर्यटन क्षेत्र (इको-टूरिझम झोन) विकसित करण्यात आला आहे, जिथे पर्यटकांना वन्यजीव आणि निसर्गाचा जवळून अनुभव घेता येतो.

हे अभयारण्य विविध प्राणी, पक्षी आणि वनस्पतींनी समृद्ध असून, येथे जंगल सफारीचा थरार अनुभवता येतो. वन्यजीव छायाचित्रकार, पक्षीनिरीक्षक आणि निसर्गप्रेमींसाठी हे ठिकाण स्वर्गासमान आहे. येथे सुंदर निसर्गदृश्ये, हिरवीगार जंगले आणि विविध रंगीबेरंगी पक्ष्यांचे मधुर आवाज पर्यटकांना मंत्रमुग्ध करून टाकतात.

जर तुम्हाला शांतता, वन्यजीव निरीक्षण आणि निसर्गाच्या सान्निध्यात काही वेळ घालवायचा असेल, तर बोर अभयारण्य तुम्हाला एक अविस्मरणीय अनुभव देईल. निसर्गाच्या कुशीत हरवण्याची आणि जैवविविधतेचा आनंद घेण्याची संधी येथे प्रत्येकाला मिळते ! महाराष्ट्राच्या या अनमोल ठिकाणी प्रत्येक निसर्गप्रेमी आणि पर्यटकाने नक्की भेट द्यावी.

तर मग, तुमची बॅग भरा आणि बोरच्या जंगलात साहसाच्या अद्भुत सफरीला निघा!