Pauni

पौनी किल्ला

वैणगंगेच्या शांत किनाऱ्यावर विसावलेला पौनी किल्ला भंडारा जिल्ह्यातील एक ऐतिहासिक रत्न आहे. शतकानुशतके घडलेल्या घटना, पराक्रमी शासक आणि अद्भुत स्थापत्यकलेचा हा साक्षीदार आहे. विदर्भाची काशी म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या पौनीला केवळ किल्ल्यासाठीच नव्हे, तर धार्मिक महत्त्वासाठीही ओळखले जाते. इथल्या प्राचीन मंदिरांनी आणि ऐतिहासिक वारशाने या ठिकाणाला एक वेगळेच आध्यात्मिक सौंदर्य लाभले आहे.

पौनी किल्ल्याचा दरवाजा ओलांडला की इतिहास जिवंत होतो. भक्कम तटबंदी, मजबूत बुरुज आणि विस्तीर्ण प्रांगण किल्ल्याच्या भव्यतेची साक्ष देतात. निसर्गाच्या सान्निध्यात हा किल्ला पाहताना भूतकाळात डोकावण्याचा मोह प्रत्येकाला होतो.

इतिहासप्रेमींसाठी पौनी हा एक अनमोल ठेवा आहे. निसर्गाचा आस्वाद घ्यायचा असो किंवा आध्यात्मिक शांतता अनुभवायची असो, हे ठिकाण प्रत्येकासाठी खास आहे. भक्त, प्रवासी आणि शोधकांना एकत्र जोडणारे हे ठिकाण एकदा तरी आवर्जून पाहावे असेच आहे.

इतिहास

पौनी शहराचा इतिहास अतिशय प्राचीन आहे. असे म्हणतात की या ठिकाणाचे नाव राजा पवन यांच्या नावावरून पडले. पवन राजा किल्ला म्हणजेच पौनी किल्ला संरक्षणासाठी बांधला गेला होता. शत्रूंच्या हल्ल्यांपासून रहिवाशांचे रक्षण करण्यासाठी त्याची रचना अतिशय कल्पकतेने करण्यात आली. तीन बाजूंनी खोल खंदक आणि चौथ्या बाजूला वैनगंगा नदीमुळे हा किल्ला अजिंक्य मानला जात असे.

शतकानुशतके हा किल्ला अनेक राजवटींचा साक्षीदार राहिला आहे. विविध शासकांनी त्यावर राज्य केले, परंतु त्याचे महत्त्व कायम राहिले. महाराष्ट्राच्या इतिहासातील हा एक महत्त्वाचा भूभाग आहे. १७व्या आणि १८व्या शतकातील तटबंदी आजही इतिहासाच्या भव्यतेची साक्ष देतात. जरी काही भाग आता भग्नावस्थेत असले तरी त्यातील कलाकुसर आणि मजबूत रचना भूतकाळातील कारागिरांची कौशल्यपूर्ण हस्तकला दाखवते.

पौनी किल्ला हा इतिहासप्रेमी आणि प्रवाशांसाठी एक अमूल्य ठेवा आहे. त्याच्या वास्तुशिल्पीय शैलीत आणि नैसर्गिक सौंदर्यात भूतकाळाची आठवण जागवणारी जादू आहे. या ठिकाणी एकदा तरी भेट दिलीच पाहिजे.

वास्तुरचना

पौनी किल्ला काळाच्या प्रवाहात जुनाट झाला असला तरी त्याची भव्यता आजही लक्ष वेधून घेते. हा किल्ला त्या काळातील अद्वितीय स्थापत्यशास्त्राचे उत्तम उदाहरण आहे. त्याचे अवशेष आजही भूतकाळातील गौरवशाली इतिहासाची साक्ष देतात.

मुख्य प्रवेशद्वार हा किल्ल्याचा सर्वात महत्त्वाचा भाग आहे. शतकानुशतके उभा असलेला हा दरवाजा आजही त्याच्या भव्यतेची साक्ष देतो. एकेकाळी तो किल्ल्यात प्रवेश करण्यासाठीचा मुख्य मार्ग होता. आक्रमणांपासून संरक्षण करताना नियंत्रित हालचालीसाठी याचा उपयोग होत असे. किल्ल्याच्या चोहोबाजूंनी मजबूत बुरुज उभारण्यात आले होते. हे बुरुज त्या काळी गस्त घालण्यासाठी आणि शत्रूच्या हालचालींवर नजर ठेवण्यासाठी वापरले जात. जरी आज त्यांचा काही भाग उद्ध्वस्त झाला असला तरी त्यांची मजबुती आणि स्थापत्यकौशल्य अजूनही स्पष्ट दिसून येते.

किल्ल्याभोवती खोदलेला खंदक आणि मजबूत मातीचा तट हा त्याच्या संरक्षणासाठी वापरण्यात आलेला आणखी एक प्रभावी उपाय होता. खंदकामध्ये पूर्वी पाणी भरून ठेवले जात असे, जेणेकरून शत्रू किल्ल्यात सहज प्रवेश करू शकणार नाहीत. मातीचा तट हा अतिरिक्त सुरक्षेसाठी उभारण्यात आला होता, जो किल्ल्याच्या संरक्षणव्यवस्थेचा एक महत्त्वाचा भाग होता. पौनी किल्ल्याचे स्थापत्य फक्त युद्धनीतीपुरते मर्यादित नाही. तो केवळ संरक्षणासाठी नव्हे तर प्रशासन, संस्कृती आणि दैनंदिन जीवनाचे केंद्र म्हणूनही महत्त्वाचा होता. आजही हा किल्ला इतिहासप्रेमींना भूतकाळातील रहस्य उलगडण्यास प्रवृत्त करतो.

पर्यटकांसाठी खास अनुभव

पौनी किल्ल्याला भेट देणे म्हणजे इतिहास, अध्यात्म आणि निसर्गाच्या अद्भुत संगमाचा अनुभव घेणे. काळाच्या ओघात जुनाट झालेला हा किल्ला आजही आपल्या भव्यतेची साक्ष देतो. त्याच्या प्राचीन वाटांवर चालताना भूतकाळाच्या आठवणींना उजाळा मिळतो. किल्ल्याचे बुरुज, तटबंदी आणि भग्नावशेष याकाळच्या वैभवशाली सामर्थ्याची साक्ष देतात. शतकांपूर्वी येथे राहिलेल्या सैनिकांच्या, व्यापार्‍यांच्या आणि राजांच्या जीवनशैलीचा प्रत्यय येथे फिरताना येतो. स्थापत्यशास्त्राचा उत्कृष्ट नमुना असलेला हा किल्ला त्याच्या युद्धनिती आणि रणनीतीमुळे महत्त्वाचा होता.

पौनी केवळ लष्करी महत्त्वाचा किल्ला नव्हता तर हा एक मोठा आध्यात्मिक केंद्रही आहे. येथे १५० हून अधिक मंदिरे असून त्यामध्ये भंगाराम माता मंदिर हे विशेष पूजनीय मानले जाते. विठ्ठल गुजरितील दत्तात्रय मंदिर हे शांततेचा अनुभव देणारे स्थान आहे. नीलकंठ मंदिर आपल्या अद्वितीय शिल्पकलेसाठी ओळखले जाते, तर पंचमुखी गणेश मंदिरातील पाचमुखी गणपती मूर्ती भक्तांचे लक्ष वेधून घेते. मुरलीधर, वैजेश्वर, राम आणि चंदाकई मंदिरदेखील धार्मिक आणि ऐतिहासिक दृष्टिकोनातून महत्त्वाची मानली जातात.

किल्ल्याच्या सौंदर्यात भर घालणारा निसर्ग हा या भागाचा आणखी एक विशेष आकर्षण आहे. किल्ल्याच्या जवळून वाहणारी वैनगंगा नदी सुर्योदय आणि सूर्यास्ताच्या वेळी मनमोहक दृश्य निर्माण करते. दिवाण घाट, घोडे घाट, वज्रेश्वर घाट आणि हत्ती घाट येथे फिरताना निसर्गाचा अनोखा आनंद घेता येतो. इतिहास, अध्यात्म आणि निसर्ग यांचे सुंदर मिश्रण अनुभवायचे असेल तर पौनी किल्ल्याला नक्की भेट द्यायला हवी.

भेट देण्यासाठी सर्वोत्तम काळ

पौनीचे हवामान उष्णकटिबंधीय आहे. येथे हिवाळ्याचे महिने म्हणजेच ऑक्टोबर ते फेब्रुवारी हा सर्वात उत्तम काळ मानला जातो. या काळात हवामान आल्हाददायक असते. गार वाऱ्याच्या साक्षीने किल्ला आणि मंदिरे सहजपणे पाहता येतात. फिरण्यासाठी हा मोसम अत्यंत सोयीस्कर आणि सुखद असतो.

पावसाळ्यात म्हणजेच जून ते सप्टेंबर या काळात पौनी परिसर हिरवाईने नटतो. निसर्गाच्या सौंदर्यात मोठी भर पडते. गडावरील गडद ढग, ओल्या मातीचा सुगंध आणि वाहणाऱ्या वैनगंगा नदीचे रूप मन मोहून टाकते. मात्र, मुसळधार पावसामुळे प्रवासात अडचणी येऊ शकतात. काही रस्ते पाण्याखाली जातात, त्यामुळे सुरक्षित प्रवासासाठी काळजी घ्यावी लागते.

उन्हाळ्यात म्हणजेच मार्च ते मे या काळात तापमान मोठ्या प्रमाणात वाढते. या काळात दुपारच्या वेळेस उन्हाचा तडाखा जाणवतो. तरीही पहाटे किंवा संध्याकाळच्या थंड हवेत किल्ला आणि आसपासच्या स्थळांना भेट देण्याचा वेगळाच आनंद मिळतो. योग्य हंगाम निवडून पौनीला भेट दिल्यास तिचे ऐतिहासिक आणि नैसर्गिक सौंदर्य अधिक चांगल्या प्रकारे अनुभवता येते.

पौनी किल्ल्यावर कसे पोहोचाल?

पौनीला पोहोचण्यासाठी हवाई, रेल्वे आणि रस्तेमार्ग सहज उपलब्ध आहेत. महाराष्ट्राच्या विविध भागांतून आणि बाहेरून येथे येणे सोपे आहे. प्रवासाचा कोणताही मार्ग निवडला तरी पौनी गाठणे सोयीचे आहे.
सर्वात जवळचे विमानतळ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आंतरराष्ट्रीय विमानतळ, नागपूर येथे आहे. हे पौनीपासून सुमारे ८२ किमी अंतरावर आहे. विमानतळावरून टॅक्सी आणि बस सहज उपलब्ध असतात. प्रवाशांसाठी हा प्रवास आरामदायक आणि सोयीचा ठरतो.

रेल्वेने प्रवास करणाऱ्यांसाठी पौनी रोड रेल्वे स्थानक सर्वात जवळ आहे. हे नागपूर-नागभीड रेल्वेमार्गावर स्थित आहे. या स्थानकावरून नियमित रेल्वे सेवा उपलब्ध आहे. त्यामुळे मोठ्या शहरांमधून रेल्वेने प्रवास करणे सोयीस्कर ठरते.

पौनीची रस्ते जोडणी उत्तम आहे. हे ठिकाण राष्ट्रीय महामार्ग २४७ वर स्थित आहे. रस्ते चांगल्या स्थितीत असल्यामुळे प्रवास सुखकर होतो. राज्य परिवहन महामंडळाच्या बसेस तसेच खासगी वाहने नियमितपणे धावत असतात. पौनी, भंडारा आणि नागपूर दरम्यान सतत बससेवा उपलब्ध आहे. त्यामुळे बस प्रवास हा स्वस्त आणि सोयीस्कर पर्याय ठरतो.

रस्ता प्रवास प्रेमींसाठी पौनीचा प्रवास निसर्गसौंदर्याने भारलेला असतो. सभोवतालचे हिरवेगार डोंगर आणि वाहत्या वैनगंगा नदीचे दृश्य प्रवास अधिक आनंददायक बनवते.

प्रवासाच्या अनेक पर्यायांमुळे पौनी किल्ला पाहणे सहज शक्य होते. जवळच्या गावी किंवा लांबच्या ठिकाणांहून येणाऱ्या प्रवाशांसाठी पौनीपर्यंत पोहोचणे कोणत्याही अडथळ्याविना शक्य होते.

इतर आकर्षणे

पौनी किल्ला इतिहासाची साक्ष देत उभा आहे, पण प्रवास तिथेच संपत नाही. या परिसरात अनेक ठिकाणे आहेत जिथे संस्कृती, निसर्ग आणि साहस यांचा सुंदर मिलाफ आढळतो.

सिंधपुरी बौद्ध विहार शांततेचे आणि आत्मचिंतनाचे केंद्र आहे. या बौद्ध स्थळाची रचना डोळ्यांचे आकर्षण ठरते. येथे ध्यानधारणा करण्यासाठी शांत वातावरण लाभते. वास्तुकलेच्या नाजूक नक्षीकामासोबतच निसर्गरम्य परिसर हा आंतरिक शांतीचा अनुभव देतो.

आधुनिक वास्तुकलेचा आवड असणाऱ्यांसाठी इंदिरा सागर धरण उत्तम स्थळ आहे. विस्तीर्ण जलाशय, हिरवाई आणि सुखद वारा यामुळे हे ठिकाण निवांत वेळ घालवण्यासाठी आदर्श आहे. येथे निसर्गाच्या सान्निध्यात फिरणे आणि जलाशयाकाठी बसून निवांत क्षण अनुभवणे आनंददायक ठरते.

साहसप्रेमींसाठी पेंच व्याघ्र प्रकल्प हा एक अप्रतिम अनुभव आहे. पौनीपासून साधारण ८० किमी अंतरावर हा अभयारण्य आहे. येथे बंगाल वाघ, बिबटे आणि असंख्य पक्षी पाहायला मिळतात. घनदाट जंगलातून सफारीचा रोमांचक अनुभव हा निसर्गप्रेमींसाठी अविस्मरणीय ठरतो.

शांततेचा शोध घेणाऱ्यांसाठी बलसमुद्र तलाव एक उत्तम पर्याय आहे. या तलावाच्या स्थिर पाण्यात आकाशाचे प्रतिबिंब पडते, त्यामुळे हे पक्षी निरीक्षण आणि छायाचित्रणासाठी आदर्श ठिकाण आहे. संध्याकाळी सूर्यास्ताच्या वेळी तलावाचे पाणी सोनेरी छटा घेत असते, ज्यामुळे हा नजारा मन मोहून टाकतो.

पौनी आणि त्याच्या आसपासच्या स्थळांमध्ये इतिहास, अध्यात्म, निसर्ग आणि साहस यांचे सुंदर मिश्रण आहे. प्रत्येक प्रवासी येथे काही ना काही आनंददायी क्षण निश्चितच शोधू शकतो.

पौनी किल्ल्याला का भेट द्यावी?

पौनी किल्ला हा केवळ एक ऐतिहासिक ठिकाण नाही, तर तो भूतकाळ, वर्तमान आणि निसर्गसौंदर्य यांचा अनोखा संगम आहे. येथे इतिहासाच्या पाऊलखुणा सापडतात, निसर्गाच्या कुशीत रममाण होता येते आणि अध्यात्मिक शांततेचा अनुभव घेता येतो.

इतिहासप्रेमींना किल्ल्याच्या प्राचीन भिंती, तटबंदी आणि अवशेष भूतकाळातील गूढकथा सांगतात. या किल्ल्याने अनेक राजवटींचे उत्थान-पतन पाहिले आहे. किल्ल्याच्या संरचनात्मक शैलीत तत्कालीन स्थापत्यकलेचे बारकावे दिसून येतात.

निसर्गप्रेमींसाठी वैणगंगा नदीचा रम्य किनारा आनंददायक अनुभव देतो. संध्याकाळी सूर्यास्ताच्या वेळी नदीकिनारी बसून निसर्गसौंदर्याचा आस्वाद घेता येतो. तलाव, धरणे आणि जैवविविधता यामुळे हे ठिकाण आणखीनच मनोहर वाटते.

पौनी हा महाराष्ट्रातील एक लपलेला खजिना आहे. इथे इतिहास, अध्यात्म आणि निसर्ग यांचा अनोखा संगम आहे. एकदा तरी या स्थळी भेट द्यावी आणि त्याचे सौंदर्य अनुभवावे.