Parbhani

परभणी जिल्हा हा महाराष्ट्राच्या मराठवाडा विभागातील एक ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक वारसा लाभलेला भाग आहे. परभणी शहर हे या जिल्ह्याचे मुख्यालय असून, मराठवाड्यातील प्रमुख शहरांपैकी एक मानले जाते. परभणीला संतांची भूमी म्हणून देखील ओळखले जाते. गंगाखेडच्या जनाबाईंसह अनेक संतांचा या जिल्ह्याशी घनिष्ठ संबंध आहे. तसेच, प्रख्यात गणितज्ञ भास्करभट्ट हे परभणी जिल्ह्यातील बोरी गावचे सुपुत्र आहेत.

पूर्वी हा प्रदेश निजामाच्या अधिपत्याखाली होता आणि नंतर हैदराबाद संस्थानात समाविष्ट करण्यात आला. १९५६ मध्ये राज्य पुनर्रचनेदरम्यान परभणीचा समावेश मुंबई राज्यात करण्यात आला आणि १९६० पासून हा जिल्हा महाराष्ट्राचा भाग बनला.

परभणी जिल्ह्यातून वाहणारी प्रमुख नदी म्हणजे गोदावरी. तिच्या पुरणा आणि दुधना या उपनद्यांमुळे येथे शेतीला मोठ्या प्रमाणात चालना मिळते. शेती व कृषी तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात परभणीचा मोठा वाटा आहे. १८ मे १९७२ रोजी स्थापन झालेल्या वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठामुळे (VNMAU) हा जिल्हा कृषी शिक्षण, संशोधन आणि तंत्रज्ञान प्रसाराच्या दृष्टीने महत्त्वाचा केंद्रबिंदू ठरला आहे. महाराष्ट्रातील चार कृषी विद्यापीठांपैकी एक असलेल्या या संस्थेमुळे परभणीचा कृषी क्षेत्रातील योगदान अधिक वाढले आहे.

परभणी धार्मिक पर्यटनासाठी प्रसिद्ध आहे. येथील तुुराबुल हक दर्ग्याच्या उरुसाला दरवर्षी लाखो भाविक येतात. याशिवाय हिंदू आणि जैन धर्मीयांसाठीही परभणीमध्ये अनेक महत्त्वाची तीर्थस्थळे आहेत, जी या जिल्ह्याच्या सांस्कृतिक समृद्धीला अधिक वृद्धी देतात.

परभणीचा इतिहास

परभणी जिल्ह्याचा इतिहास प्राचीन काळापासून आधुनिक काळापर्यंत अनेक महत्त्वाच्या टप्प्यांमधून गेलेला आहे. प्राचीन काळात या भागाला प्रभावती नगरी असे म्हटले जात असे. हे नाव येथील प्रभावती देवीच्या मोठ्या मंदिरावरून पडले होते. इ.स.पू. १८४ च्या सुमारास परभणी मौर्य साम्राज्यात समाविष्ट झाले. त्यानंतर सुमारे ४५० वर्षे सातवाहन राजवंशाने या प्रदेशावर राज्य केले.

मुघल सत्ताकाळात (१५९६-१७२४) परभणीचा दोन भागांमध्ये विभाग झाला – पाठ्री सरकार आणि वाशिम सरकार. १७२४ मध्ये झालेल्या साखरखेडा युद्धानंतर हा प्रदेश हैदराबादच्या निजामाच्या ताब्यात गेला आणि पुढील ६०० वर्षे मुस्लिम सत्तेखाली राहिला. निजामशाहीच्या अखेरच्या टप्प्यात, १९४८ मध्ये, ऑपरेशन पोलो अंतर्गत भारतीय लष्कराने हैदराबाद संस्थानाचा ताबा घेतला आणि परभणी स्वतंत्र भारताचा भाग बनला.

१९५६ मध्ये राज्य पुनर्रचनेसह परभणी मुंबई राज्यात समाविष्ट करण्यात आले, आणि १९६० मध्ये महाराष्ट्र राज्य स्थापन झाल्यावर हा जिल्हा महाराष्ट्रात सामील झाला.

इतिहासातील विविध घडामोडींमुळे परभणीने आपली सांस्कृतिक व राजकीय ओळख घडवली आहे. परभणीच्या या प्रवासाने त्याला एक समृद्ध ऐतिहासिक वारसा लाभलेला आहे.

परभणीतील प्रमुख पर्यटन स्थळे

• धार्मिक स्थळे
  १. मृत्युंजय पारदेश्वर मंदिर (पारद शिवलिंग): मृत्युंजय पारदेश्वर मंदिर हे संपूर्ण संगमरवरी निर्मित एक भव्य मंदिर आहे, जे स्वामी सत्चिदानंदजी सरस्वती यांनी संकल्पित आणि साकारले. या मंदिरात ८० फूट उंच पारद शिवलिंग आहे, जे भारतातील सर्वात मोठे पारद (पारा धातू) शिवलिंग मानले जाते. त्याचे वजन सुमारे २५० किलो असून याला तेजोलींग म्हणून ओळखले जाते. हे शिवलिंग बारा ज्योतिर्लिंगांइतके पवित्र मानले जाते आणि देशभरातून भाविक येथे दर्शनासाठी येतात.
  २. श्री साई जन्मस्थान (पाथरी): परभणीच्या पाथरी गावास श्री साई बाबांचे जन्मस्थान मानले जाते. १९७० मध्ये झालेल्या संशोधनानुसार हे ठिकाण साई बाबांच्या जन्माशी संबंधित असल्याचे सिद्ध झाले. श्री साई स्मारक समितीने १९९४ मध्ये मंदिर उभारणीचा संकल्प केला आणि १९९९ मध्ये मंदिर भाविकांसाठी खुले करण्यात आले. हे मंदिर साई भक्तांसाठी महत्त्वाचे तीर्थस्थान बनले असून येथे वर्षभर भाविकांची गर्दी असते.
  ३. संत जनाबाई मंदिर, गंगाखेड: गंगाखेड तालुक्यातील गोदावरी नदीच्या काठावर हे मंदिर उभे आहे. हे मंदिर संत जनाबाई यांच्या सन्मानार्थ बांधले गेले आहे. गंगाखेड हे त्यांचे जन्मस्थान असून येथे अनेक मंदिरांची व तीर्थस्थळांची रचना केली आहे. या ठिकाणी भाविक येऊन भक्तिरसात न्हाऊन निघतात आणि संत जनाबाईंच्या कार्याचा स्मरण करतात.
  ४. नेमगिरी जैन मंदिर: हे मंदिर जैन धर्मीयांसाठी एक महत्त्वाचे तीर्थक्षेत्र आहे. येथील प्राचीन गुहा चित्रे व जैन मुर्तिशिल्प विशेष प्रसिद्ध आहेत. मंदिरात भगवान शांतिनाथजी, नेमिनाथजी आणि पार्श्वनाथजी यांच्या भव्य मुर्त्या (६ ते ७ फूट उंच) आहेत. दरवर्षी येथे जैन तिर्थंकरांच्या जन्म आणि निर्वाण महोत्सव आयोजित केला जातो, ज्याला मोठ्या संख्येने भाविक उपस्थित राहतात.
  ५. मुद्गलेश्वर मंदिर: गोदावरी नदीच्या काठावर वसलेले मुद्गलेश्वर मंदिर हे महाराष्ट्रातील एक महत्त्वाचे धार्मिक स्थळ आहे. हे भगवान शिवाला समर्पित असून अनेक भाविक इथे मानसिक शांती व अध्यात्मिक उन्नतीसाठी येतात. मंदिराचा ऐतिहासिक वारसा आणि निसर्गरम्य परिसर यामुळे हे स्थळ विशेष आकर्षण ठरते.
  ६. चारठाणा चारुक्षेत्र नगरी: इतिहासात चारुक्षेत्र नगरी म्हणून ओळखले जाणारे चारठाणा हे जिंतूर तालुक्यातील एक प्राचीन धार्मिक स्थळ आहे. येथे सुमारे ३६० महादेव मंदिरे असल्याची मान्यता आहे, त्यापैकी काही मंदिरे अद्याप जमिनीत लपलेली आहेत. या क्षेत्राचा धार्मिक महिमा मोठा असून, हे स्थळ शिवभक्तांसाठी पवित्र केंद्र मानले जाते. चारठाणाची अध्यात्मिक ऊर्जा आणि समृद्ध धार्मिक वारसा भाविकांना आकर्षित करतो.
  परभणी जिल्ह्यातील ही धार्मिक स्थळे आध्यात्मिक, ऐतिहासिक आणि पर्यटनदृष्ट्या समृद्ध आहेत. प्रत्येक ठिकाणी भक्तिरसाचा अनुभव घेता येतो आणि परंपरेशी जोडले जाण्याची संधी मिळते.
• निसर्गरम्य स्थळे
  १. जांभूळ बेट: परभणी जिल्ह्यातील गोदावरी नदीच्या खोऱ्यात वसलेले जांभूळ बेट हे एक अद्वितीय निसर्गरम्य स्थळ आहे. हे बेट पूर्णपणे पाण्याने वेढलेले असल्याने येथे पोहोचण्यासाठी फक्त नौकेचा पर्याय उपलब्ध आहे, त्यामुळे हे ठिकाण अधिक रोमहर्षक वाटते. याचे नैसर्गिक सौंदर्य आणि शांत वातावरण पर्यटकांना विशेष आकर्षित करते. निसर्ग प्रेमी आणि शांतता शोधणाऱ्या पर्यटकांसाठी हे एक उत्तम ठिकाण आहे.
  २. येळदरी धरण: गोदावरीच्या मुख्य उपनदीपैकी एक असलेल्या पुरणा नदीवर बांधलेले हे धरण परभणी आणि हिंगोली जिल्ह्यांसाठी महत्त्वाचा जलस्रोत आहे. याचे मुख्य उद्देश शेतीसाठी सिंचन आणि वीज निर्मिती असून, पावसाळ्यात हे धरण विशेष आकर्षक बनते. वरच्या टप्प्यावर असलेल्या खडकपूरणा धरणातून पाणी सोडले असता येळदरी धरणाचा प्रवाह दृश्यरम्य व जलप्रपातासारखा दिसतो. त्यामुळे पर्यटक येथे निसर्ग सौंदर्याचा अनुभव घेण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात येतात.

परभणी जिल्ह्यातील ही ऐतिहासिक आणि नैसर्गिक स्थळे याला एक वेगळी ओळख देतात. प्राचीन मंदिरांचे वास्तुशिल्प, निसर्गरम्य बेट आणि भव्य धरण यामुळे परभणी पर्यटनासाठी एक संपन्न गंतव्यस्थान ठरते.

भेट देण्यासाठी उत्तम काळ

परभणी जिल्ह्याला का भेट द्यावी?

परभणी हे ऐतिहासिक, धार्मिक आणि नैसर्गिक सौंदर्याने परिपूर्ण असलेले एक आकर्षक ठिकाण आहे, जे तुमच्या प्रवासाच्या यादीत नक्कीच असायला हवे. ‘संतांची भूमी’ म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या परभणीमध्ये मृत्यूंजय परदेश्वर मंदिर, श्री साई जन्मभूमी (पठरी) आणि संत जानबाई मंदिर यासारखी धार्मिक स्थळे आहेत. इतिहासप्रेमी चर्थना येथील प्राचीन मंदिरे आणि निजाम व मुघलांच्या अधिपत्याखालील परभणीच्या इतिहासाचा शोध घेऊ शकतात. निसर्गप्रेमी जांभुळ बेट, एक सुंदर बेट, आणि येलदरी धरण यासारख्या नयनरम्य स्थळांची भेट घेऊ शकतात. तुम्हाला धार्मिक शांती, ऐतिहासिक अन्वेषण, किंवा निसर्ग सौंदर्याची शोध असो, परभणी तुम्हाला विस्मयकारी अनुभव देईल.

परभणी हे इतिहास, अध्यात्म आणि निसर्गसौंदर्याचा अद्वितीय संगम असलेले ठिकाण आहे. यामुळेच तुम्ही तुमच्या प्रवासाच्या यादीत परभणीला नक्कीच स्थान द्या.