Vijaydurg

विजयदुर्ग किल्ला

कोकणच्या निळ्याशार सागरकिनारी अभिमानाने उभा असलेला विजयदुर्ग किल्ला हा पराक्रम, धैर्य आणि समुद्री सामर्थ्याचा जिवंत साक्षीदार आहे. “पूर्वेचा जिब्राल्टर” म्हणून ओळखला जाणारा हा किल्ला अनेक लढायांचा साक्षीदार राहिला आहे. येथे उभे राहिले की समुद्राच्या लाटा जणू इतिहासाचे गूढ सांगताना भासतात. भक्कम तटबंदी, गूढ बोगदे आणि अतूट संरक्षणव्यवस्था यामुळे हा किल्ला अजेय मानला जात असे. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमाची आणि कान्होजी आंग्र्यांच्या अभेद्य आरमाराची कहाणी येथील प्रत्येक दगडात कोरली आहे. विशाल तटबंदीच्या कड्यावर उभे राहून अथांग समुद्राकडे पाहताना इतिहास जिवंत होतो. किल्ल्याचे वैभव, त्याची रचना आणि त्याला लाभलेली नैसर्गिक सुंदरता मन मोहून टाकते. साहसप्रेमींसाठी हा किल्ला स्वर्गच. इतिहासाच्या खुणा शोधायच्या असतील, अथांग सागराचा आनंद घ्यायचा असेल किंवा मनमोकळा वारा अनुभवायचा असेल, तर विजयदुर्ग किल्ला हा एक अविस्मरणीय ठिकाण आहे.

इतिहास

विजयदुर्ग किल्ल्याचा इतिहास तब्बल आठशे वर्षे मागे जातो. शिलाहार राजवंशातील राजा भोज दुसऱ्याने बाराव्या शतकात या अभेद्य गडाची निर्मिती केली. त्यावेळी याला गेरिया म्हणत, कारण तो गियर्ये गावाजवळ वसलेला होता. अरबी समुद्राच्या किनारी वसलेला हा किल्ला लष्करी दृष्टिकोनातून अतिशय महत्त्वाचा ठरला. पण या किल्ल्याचे खरे वैभव १६५३ मध्ये सुरु झाले, जेव्हा छत्रपती शिवाजी महाराजांनी आदिलशाहीकडून तो जिंकला. विजयाचे प्रतिक म्हणून या किल्ल्याला “विजयदुर्ग” हे गौरवशाली नाव दिले. समुद्री सामर्थ्य वाढवण्यासाठी शिवरायांनी या किल्ल्याची भक्कम तटबंदी उभारली आणि तो अभेद्य बनवला.

मराठ्यांच्या सत्तेखाली विजयदुर्ग किल्ला समुद्री युद्धाचा केंद्रबिंदू बनला. मराठा आरमाराचा महाकाय शिलेदार कान्होजी आंग्रे यांनी याच किल्ल्यावरून समुद्रावर आपली पकड मजबूत केली. इंग्रज आणि पोर्तुगीजांनी हा किल्ला काबीज करण्यासाठी अनेक प्रयत्न केले, पण विजयदुर्गच्या तटबंदीसमोर त्यांचा टिकाव लागला नाही. हा किल्ला म्हणजे मराठ्यांच्या सामर्थ्याची, दूरदृष्टीची आणि अपराजेय जिद्दीची साक्ष आहे. आजही त्याच्या दरवाजातून प्रवेश करताना इतिहासाच्या गर्जना कानाशी येतात, आणि या किल्ल्याच्या शौर्यगाथा आठवतात.

वास्तुरचना

विजयदुर्ग किल्ला तब्बल १७ एकरांवर पसरलेला एक भव्य समुद्री गड आहे. लालसर दगडांनी बांधलेली तटबंदी किनाऱ्याच्या खडतर भूभागात इतकी विलीन होते की ती निसर्गाचा एक भागच वाटते. या किल्ल्याची सर्वात अनोखी रचना म्हणजे त्याची तिहेरी तटबंदी. ही अभेद्य संरक्षण यंत्रणा शत्रूंसाठी मोठी अडचण ठरली. जाड भिंती समुद्राच्या लाटांपर्यंत पसरलेल्या होत्या. त्या तोफगोळ्यांच्या माऱ्यास तोंड देण्यासाठीच बांधल्या गेल्या होत्या. किल्ल्याच्या पूर्वेला वाहणाऱ्या ४० किलोमीटर लांब वाघोटन खाडीमुळे शत्रूच्या जहाजांची चाहूल सहज लागू शकत नव्हती.

या किल्ल्याचा आणखी एक रहस्यमय भाग म्हणजे समुद्राखालील गुप्त बोगदा. सुमारे २०० मीटर लांबीचा हा बोगदा संकटसमयी सुरक्षित मार्ग होता. तटबंदीतून दिसणारे टोकाचे बुरुज आणि गडावरचे टेहळणी मनोरे अजूनही मराठ्यांच्या सागरी वर्चस्वाची साक्ष देतात. येथील धान्यकोठारे, शस्त्रसाठ्याच्या खोल्या आणि गोड्या पाण्याचे तलाव गडाच्या आत्मनिर्भरतेची जाणीव करून देतात.

इतिहासाच्या या अनमोल ठेव्याचे जतन करण्यासाठी पुरातत्त्व विभाग आणि स्थानिक प्रशासनाने विविध संवर्धन उपक्रम हाती घेतले आहेत. पर्यटकांनी स्वच्छता राखावी आणि भिंतींवर नामानिराळी खोडसाळ नावे कोरणे टाळावे, यासाठीही जनजागृती केली जात आहे. पर्यावरणपूरक पर्यटनाच्या माध्यमातून हा गड पुढील अनेक पिढ्यांसाठी देखणाच राहील, अशी आशा आहे.

पर्यटकांसाठी खास अनुभव

विजयदुर्ग किल्ल्यात पाऊल टाकताच इतिहास जिवंत भासू लागतो. इथला प्रत्येक दगड पराक्रमी योद्ध्यांच्या कथा सांगतो. गडाकडे जाण्याचा प्रवासही तितकाच रोमांचकारी असतो. कोकणच्या वळणदार रस्त्यांवरून प्रवास करत किंवा समुद्रमार्गे बोटीतून पोहोचता येते. भव्य प्रवेशद्वार पार करताच, इतिहासाच्या गूढ वाटांनी भटकंती सुरू होते.

इथल्या विशाल तटबंदीवर चढण्याचा अनुभव भन्नाट आहे. उंच कड्यावरून दिसणारा अथांग समुद्र अविस्मरणीय दृश्य देतो. किल्ल्याच्या आत शांत रमणाऱ्या रामेश्वर मंदिरात नतमस्तक होताच मनाला वेगळाच सुकून मिळतो. पण लगेचच नजर पडते त्या जुनेजाणत्या तोफांवर, ज्या आजही इतिहासाच्या रणसंग्रामाची आठवण करून देतात.

फोटोग्राफीसाठी हा किल्ला एक पर्वणी आहे. तांबड्या दगडी तटबंदीवर कोवळ्या सोनेरी सूर्यकिरणांची झालर आणि बाजूला निळ्याशार समुद्राची पार्श्वभूमी—हे दृश्य मोहून टाकते. साहसप्रेमींना इथले गुप्त बोगदे आणि भूमिगत कारागृहे शोधण्याचा मोह आवरत नाही. समुद्राच्या लाटा आणि गडाच्या दगडी भिंतींचा संवाद ऐकत इतिहासाशी एकरूप होण्याचा हा अनुभव केवळ अपूर्व आहे.

भेट देण्यासाठी सर्वोत्तम काळ

विजयदुर्ग किल्ला पाहण्यासाठी उत्तम काळ म्हणजे ऑक्टोबर ते मार्च. या काळात हवा आल्हाददायक असते. गडभ्रमंतीचा आनंद द्विगुणित होतो. समुद्राच्या गार वाऱ्यांमध्ये किल्ल्याच्या तटबंदीवर फिरताना इतिहासाशी एकरूप झाल्यासारखं वाटते. उन्हाळ्यात, एप्रिल ते जूनदरम्यान, उन्हाची तीव्रता वाढते. प्रखर सूर्याखाली गड चढणं दमवणारं ठरू शकते. मात्र सकाळच्या किंवा संध्याकाळच्या गार वाऱ्यात फिरण्याचा आनंद काही औरच.

पावसाळ्यात किल्ल्याचे सौंदर्य अजून खुलून येते. जून ते सप्टेंबरमध्ये गडाभोवती निसर्गाचे नयनरम्य हिरवं आच्छादन पसरते. समुद्राच्या उधाणलेल्या लाटा, ढगांनी भरलेलं आकाश आणि पावसाच्या सरींनी ओलसर झालेल्या गडाच्या तटबंदी—हे दृश्य मंत्रमुग्ध करणारे असते. मात्र, पावसाळ्यात किल्ल्याचे मार्ग ओलसर आणि निसरडे होतात. काही भाग चढताना अधिक काळजी घ्यावी लागते.

विजयदुर्गचा प्रत्येक ऋतू वेगळा अनुभव देतो. गडावरच्या सोनेरी सूर्यास्ताची जादू हिवाळ्यात अधिक खुलते. गडाच्या बुरुजावर उभं राहून समोर पसरलेला अथांग समुद्र पाहताना काळही थांबल्या सारखा वाटतो. विजयदुर्गला भेट द्यायची असेल, तर हवामान पाहून योग्य वेळ निवडली तर हा ऐतिहासिक प्रवास अजूनच संस्मरणीय ठरते.

विजयदुर्ग किल्ल्यावर कसे पोहोचाल?

विजयदुर्ग किल्ल्यापर्यंतचा प्रवास स्वतःत एक अनोखा अनुभव आहे. रस्त्याने प्रवास करताना कोकणच्या निसर्गसौंदर्याचा आस्वाद घेत किल्ल्यापर्यंत पोहोचण्याचा आनंद काही वेगळाच आहे. मुंबईपासून सुमारे ४८५ किलोमीटर आणि गोव्यापासून सुमारे १८० किलोमीटर अंतरावर हा किल्ला स्थित आहे. पुणे, मुंबई आणि गोव्यातून देवगडपर्यंत बस आणि खासगी टॅक्सी सहज उपलब्ध आहेत. देवगड हे किल्ल्याच्या सर्वात जवळचे शहर असून, तिथून पुढील अंतर स्थानिक वाहनांनी सहज पार करता येतं.

रेल्वेने प्रवास करणाऱ्यांसाठी कणकवली हे सर्वात जवळचे रेल्वे स्थानक आहे, जे सुमारे ५२ किलोमीटर अंतरावर आहे. कणकवली स्थानकावरून टॅक्सी किंवा स्थानिक बसने विजयदुर्गपर्यंत जाता येतं. कोकण रेल्वेमुळे हा प्रवास अधिक सोयीस्कर आणि आनंददायी ठरतो.

हवाई प्रवासासाठी सर्वात जवळचे विमानतळ म्हणजे गोव्याचे दाबोळी विमानतळ, जे किल्ल्यापासून अंदाजे १८० किलोमीटर अंतरावर आहे. भविष्यात विकसित होणाऱ्या सिंधुदुर्ग विमानतळामुळे विजयदुर्गला पोहोचणं आणखी सोपं होणार आहे. विमानतळावरून टॅक्सी आणि बसद्वारे किल्ल्यापर्यंत सहज जाता येतं. कोणत्याही मार्गाने प्रवास करा, विजयदुर्गचा भव्य इतिहास आणि निसर्गरम्य सौंदर्य तुमच्या स्वागतासाठी सदैव तयार आहे!

इतर आकर्षणे

विजयदुर्ग किल्ल्याच्या परिसरात निसर्गसौंदर्य, सांस्कृतिक वारसा आणि ऐतिहासिक ठेवे यांचा अनोखा मिलाफ आहे. किल्ल्याला भेट देताना आसपासच्या ठिकाणांची सफर हा एक अविस्मरणीय अनुभव ठरतो.

विजयदुर्गपासून अवघ्या २९ किलोमीटर अंतरावर असलेला देवगड बीच निसर्ग प्रेमींसाठी एक स्वर्गच आहे. शांत किनारा, निळाशार समुद्र आणि मोकळा वारा पर्यटकांना ताजेतवाने करतो. हे ठिकाण प्रसिद्ध आहे आंब्याच्या बागांसाठी. येथे मिळणारा हापूस आंबा आपल्या सहलीला गोडवा आणतो.

कुणकेश्वर मंदिर हा आणखी एक उल्लेखनीय ठिकाण आहे. साधारण ४२ किलोमीटरवर असलेले हे प्राचीन शिवमंदिर समुद्रकिनाऱ्यावर वसलेले असून, त्याच्या भव्य स्थापत्यशैलीमुळे आणि शांत वातावरणामुळे भक्त आणि पर्यटकांना विशेष आकर्षित करते. मराठेशाहीच्या इतिहासाची ओढ असणाऱ्यांसाठी सिंधुदुर्ग किल्ला हा आवर्जून पाहण्यासारखा आहे. विजयदुर्गपासून ७३ किलोमीटरवर असलेला हा जलदुर्ग छत्रपती शिवाजी महाराजांनी उभारलेला एक अभियांत्रिकी चमत्कार आहे.

याशिवाय, साधारण ८० किलोमीटरवर असलेले मालवण हे रोमांचक साहसी खेळांसाठी प्रसिद्ध आहे. येथे स्कुबा डायव्हिंग आणि स्नॉर्केलिंगसारख्या साहसी क्रिया पर्यटकांना सागराच्या अद्भुत जिवंत दुनियेशी जोडतात. विजयदुर्गच्या ऐतिहासिक प्रवासासोबत ही ठिकाणं तुमच्या सफरीला अविस्मरणीय बनवतील.

विजयदुर्ग किल्ल्याला का भेट द्यावी?

विजयदुर्ग किल्ला केवळ एक ऐतिहासिक वास्तू नाही. तो महाराष्ट्राच्या गौरवशाली भूतकाळाची साक्ष देतो. मराठ्यांच्या पराक्रमाचा आणि समुद्री सत्तेचा अभिमान जपणारा हा किल्ला अनुभवायलाच हवा.

इतिहासात रुची असणाऱ्यांसाठी हा किल्ला एक खजिना आहे. शिवाजी महाराजांचे दूरदर्शी धोरण, कान्होजी आंग्रे यांची नौदलशक्ती आणि अनेक लढायांची आठवण येथे जिवंत होते. प्रत्येक बुरुज, दरवाजा आणि तटबंदी एका वेगळ्या कथेचे प्रतीक आहे.

निसर्गप्रेमींसाठी हा किल्ला पर्वणीच आहे. समुद्राच्या लाटांमध्ये तो उभा असल्याने येथून दिसणारा नजारा मंत्रमुग्ध करतो. अथांग निळाशार समुद्र, खाडीच्या वळणांवर पडणारे उन्हाचे प्रतिबिंब आणि सभोवतालची हिरवाई या साऱ्यांचा मिलाफ मन मोहून टाकतो.

साहस शोधणाऱ्यांसाठी हा किल्ला एक रोमांचक सफर आहे. प्रचेड तटबंदीवर चढताना, गुप्त बोगद्यांमधून जाताना आणि खोल कोठड्यांमध्ये डोकावताना एक वेगळाच thrill जाणवतो. पाऊल टाकताच भूतकाळात गेल्यासारखे वाटते.

विजयदुर्ग म्हणजे शौर्य, सौंदर्य आणि इतिहासाचा संगम. हा किल्ला पाहिल्यावर त्याची भव्यता कायम स्मरणात राहते. एकदा भेट दिल्यावर तो मनात घर करून राहतो.