Jejuri

जेजुरी

जेजुरीचा किल्लेदार गड उंच डोंगरावर दिमाखात उभा आहे. पुण्यापासून अवघ्या ५० किलोमीटरवर असलेले हे मंदिर महाराष्ट्रातील सर्वाधिक पूजनीय स्थळांपैकी एक आहे. भगवान खंडोबाचे हे पवित्र मंदिर श्रद्धेचा महान सागर आहे. खंडोबा भक्तांसाठी तो केवळ देव नसून रक्षक, योद्धा आणि कुलदैवत आहे.

मंदिरात पोहोचण्यासाठी शेकडो पायऱ्या चढाव्या लागतात. पण वर पोहोचल्यावर दिसणारा नजारा मन मोहून टाकतो. जेजुरीचे सुप्रसिद्ध ‘सोने’ म्हणजे हळदीचा वर्षाव वातावरणाला भक्तिमय बनवतो. ढोल-ताशांचा गजर, भक्तांच्या गगनभेदी घोषणा आणि हळदीने माखलेला परिसर उत्साहाने भारलेला असतो.

मंदिराच्या वास्तुशैलीत इतिहासाचा ठसा आहे. पुरातन कोरीव काम आणि भव्य सभामंडप मन वेधून घेतात. येथे आलेला प्रत्येकजण खंडोबाच्या कृपेने भारावून जातो. श्रद्धा, परंपरा आणि भक्ती यांचा अनोखा संगम अनुभवायचा असेल, तर जेजुरीला नक्की भेट द्या!

इतिहास

जेजुरी मंदिराचा इतिहास शेकडो वर्षे मागे जातो. त्याच्या मुळांची जडणघडण १२व्या किंवा १३व्या शतकात झाली, तर मोठ्या प्रमाणात जीर्णोद्धार मराठा साम्राज्याच्या काळात, विशेषतः १७व्या शतकात झाला. खंडोबा, उर्फ मल्हारी मार्तंड, हा पराक्रमी योद्ध्यांचा रक्षक देव मानला जातो. शेतकरी, धनगर आणि लढवय्ये समाजाने खंडोबाला कुलदैवत म्हणून स्वीकारले. मराठ्यांच्या काळात जेजुरी हे केवळ धार्मिक स्थळ नव्हते, तर मराठा स्वाभिमान आणि विजयाचे प्रतीक बनले.

मंदिराच्या इतिहासात एक अनोखी घटना म्हणजे येथे असलेले पोर्तुगीज चर्चचे भव्य घंटे. १७३७ मध्ये वसईच्या लढाईत मराठ्यांनी विजय मिळवला. त्या युद्धानंतर पेशवे बाजीराव पहिल्यांचे बंधू चिमाजी आप्पा यांनी पोर्तुगीज चर्चच्या घंटा विजयाची खाण म्हणून जेजुरीला अर्पण केल्या. आजही या घंटे मंदिराच्या परिसरात अभिमानाने झळकताना दिसतात. शतकानुशतके इतिहास आणि भक्तीचा संगम अनुभवत आलेले जेजुरी मंदिर आजही खंडोबाच्या भक्तांसाठी श्रद्धेचा महासागर आहे. इथला प्रत्येक दगड एक कथा सांगतो, प्रत्येक कोपरा पराक्रमाची आठवण करून देतो!

मंदिर संकुल

हेमाडपंती शैलीत बांधलेले जेजुरी मंदिर समुद्रसपाटीपासून तब्बल ७१८ मीटर उंच आहे. मंदिरापर्यंत पोहोचण्यासाठी जवळपास २०० पायऱ्या चढाव्या लागतात. ही चढण भक्तांसाठी एक आगळीवेगळी अनुभूती देते. मंदिराच्या प्रवेशद्वारावर १८ कोरीव दगडी कमानी आणि ३५० दीपमाळा उभारल्या आहेत. दिव्यांच्या प्रकाशात न्हालेल्या या दीपमाळा मंदिराला एक भव्य आणि भक्तिमय स्वरूप देतात.

पायऱ्या चढताच विशाल अंगणात एक मोठे पितळेचे कासव भक्तांचे स्वागत करते. २० फूट व्यासाचे हे कासव सामर्थ्य आणि सहनशक्तीचे प्रतीक मानले जाते. मंदिराच्या गाभाऱ्यात खंडोबाची मुर्ती विराजमान आहे. हळदी, फुले आणि पारंपरिक दागिन्यांनी सजवलेली ही मूर्ती भक्तांच्या श्रद्धेला उभारी देते. मंदिराच्या प्रांगणातून दिसणारा नजराणा मंत्रमुग्ध करणारा असतो. सभोवतालच्या डोंगररांगा आणि निसर्गसौंदर्य पाहताना मन भारावून जाते. भक्तांसाठी ही यात्रा श्रद्धेची, इतिहासप्रेमींसाठी स्थापत्यकलेची, तर निसर्गप्रेमींसाठी स्वर्गसुखाची अनुभूती देते.

धार्मिक विधी आणि उत्सव

जेजुरी मंदिर आपल्या उत्साही आणि रंगीत धार्मिक विधींमुळे प्रसिद्ध आहे. विशेषतः भंडारा उत्सव हा येथील सर्वात आकर्षक सोहळा मानला जातो. या दिवशी हजारो भक्त हळद उधळून वातावरण सोनेरी करतात. ही हळद समृद्धी, पावित्र्य आणि भगवान खंडोबाप्रती अढळ भक्तीचे प्रतीक मानली जाते. संपूर्ण मंदिर परिसर हळदीच्या सुवासात न्हालेला असतो, आणि हा सोहळा पाहणे म्हणजे एक अद्भुत दृश्य अनुभवण्यासारखे असते.

डिसेंबर महिन्यात साजरा होणारा चंपाषष्ठी महोत्सव हा आणखी एक भव्य सोहळा आहे. हा उत्सव सहा दिवस चालतो आणि भगवान खंडोबाने मणी आणि मल्ल या राक्षसांवर मिळवलेल्या विजयाची आठवण करून देतो. या काळात मंदिरात विशेष प्रार्थना, मिरवणुका आणि पारंपरिक विधी पार पडतात. सोमवती अमावास्यादिवशी मंदिरातील पालखी मोठ्या थाटात कर्‍हा नदीकडे नेली जाते. तेथे भगवान खंडोबाचा पवित्र स्नान सोहळा पार पडतो. तसेच, नवरात्र आणि दसरा हे देखील मोठ्या भक्तिभावाने साजरे होतात, ज्यामुळे देशभरातून असंख्य भाविक जेजुरीत येतात.

भेट देण्यासाठी योग्य काळ

जेजुरी हे भक्तांसाठी वर्षभर खुले असलेले एक पवित्र तीर्थस्थान आहे. मात्र, ऑक्टोबर ते मार्च हा येथे भेट देण्यासाठी सर्वोत्तम कालावधी मानला जातो. या महिन्यांत हवामान आल्हाददायक असते, त्यामुळे मंदिराची चढण सोपी आणि आनंददायक होते.

जर भक्ती आणि जल्लोष यांचा अनोखा अनुभव घ्यायचा असेल, तर डिसेंबरमध्ये होणाऱ्या भंडारा उत्सवाला हजेरी लावणे आवश्यक आहे. चंपा षष्ठीच्या दिवशी संपूर्ण मंदिर परिसर सोनेरी हळदीने न्हालेला असतो. भक्तांच्या जयघोषाने, ढोल-ताशांच्या गजराने आणि श्रद्धेच्या उत्साहाने वातावरण भारावून जाते. हा सोहळा केवळ डोळ्यांना सुखावणारा नसून मनालाही भारावून टाकणारा असतो.

शांततेत दर्शन घेण्याची इच्छा असलेल्यांसाठी सकाळच्या वेळा आणि आठवड्याचे मधले दिवस उत्तम ठरतात. यावेळी मंदिरात शांतता असते, ज्यामुळे भक्तांना अधिक आत्मिक आणि मनःशांतीचा अनुभव मिळतो. आठवड्याच्या शेवटी आणि सणांच्या वेळी गर्दी असते, पण त्याचसोबत एक अनोखी ऊर्जा आणि भव्यता अनुभवता येते. एकांत असो वा उत्सव, जेजुरी प्रत्येक भाविकाच्या मनात भक्ती आणि विस्मयाची गोड आठवण ठेवते.

कसे पोहोचाल ?

जेजुरीला पोहोचणे अतिशय सोपे आहे, कारण हे ठिकाण हवाई, रेल्वे आणि रस्ते मार्गांनी उत्तम प्रकारे जोडलेले आहे. सर्वात जवळचे विमानतळ पुणे आंतरराष्ट्रीय विमानतळ आहे, जे सुमारे ५० किलोमीटर अंतरावर आहे. तेथून प्रवासी टॅक्सी, कॅब किंवा बसने जेजुरीकडे सहज जाऊ शकतात, ज्यामुळे प्रवास आरामदायक आणि सोयीस्कर होतो.

रेल्वेने प्रवास करणाऱ्यांसाठी जेजुरी रेल्वे स्थानक पुणे-मिरज मार्गावर स्थित आहे. हे स्थानक पुणे आणि आसपासच्या शहरांशी जोडलेले आहे. दूरच्या शहरांमधून येणारे प्रवासी पुणे जंक्शनपर्यंत ट्रेनने पोहोचू शकतात आणि त्यानंतर स्थानिक रेल्वे किंवा टॅक्सीने जेजुरी गाठू शकतात. त्यामुळे रेल्वे प्रवास ही एक सोपी आणि किफायतशीर पर्याय ठरतो.

रस्तेमार्गाने प्रवास करायचा असेल, तर जेजुरी राज्य महामार्गांद्वारे उत्तम प्रकारे जोडलेले आहे. खाजगी वाहने, कॅब आणि महाराष्ट्र राज्य परिवहन महामंडळाच्या बस (MSRTC) पुणे, मुंबई आणि इतर जवळच्या शहरांमधून नियमितपणे उपलब्ध असतात. पुण्याहून जेजुरीपर्यंतचा प्रवास साधारणतः १.५ ते २ तासांचा असून, वाटेत महाराष्ट्राच्या निसर्गरम्य ग्रामीण सौंदर्याचा आनंद लुटता येतो. त्यामुळे जेजुरीकडे जाण्याचा प्रवासही तितकाच आनंददायक ठरतो, जितके या पवित्र स्थळाचे दर्शन!

आसपासची पर्यटन स्थळे

जेजुरीला भेट देणे म्हणजे केवळ खंडोबाच्या मंदिराचे दर्शन घेणे नव्हे, तर संपूर्ण आध्यात्मिक आणि ऐतिहासिक प्रवास अनुभवण्याचा एक अनोखा मार्ग आहे. जेजुरीच्या आसपास अशी अनेक ठिकाणे आहेत जी श्रद्धा, इतिहास आणि निसर्गसौंदर्याचा अद्भुत संगम घडवतात. जेजुरीपासून अवघ्या ४५ किलोमीटर अंतरावर असलेले केतकावळे येथील बालाजी मंदिर भाविकांसाठी एक खास आकर्षण आहे. तिरुपती बालाजी मंदिराच्या हुबेहुब प्रतिकृतीसारखे हे भव्य मंदिर भक्तांसाठी श्रद्धा आणि शांततेचे ठिकाण आहे. मंदिराचा भव्य गाभारा, उत्कृष्ट कोरीवकाम आणि वातावरणातील पवित्रता मनाला भारावून टाकते. येथे आल्यावर भक्तांना भक्तीचा नवा आनंद मिळतो.

इतिहासप्रेमी आणि साहस शोधणाऱ्या प्रवाशांसाठी पुरंदर किल्ला हा एक रोमांचक पर्याय आहे. जेजुरीपासून २५ किलोमीटर अंतरावर असलेला हा किल्ला छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या सामर्थ्याचा साक्षीदार आहे. सह्याद्रीच्या डोंगररांगांमध्ये वसलेला हा किल्ला ट्रेकिंगसाठी प्रसिद्ध आहे. येथून दिसणारा निसर्गरम्य नजारा पर्यटकांना मंत्रमुग्ध करतो. किल्ल्यातील प्राचीन अवशेष आणि दारूगोळ्याचा कोठार इतिहासाची साक्ष देतात.
जेजुरीपासून अवघ्या २० किलोमीटर अंतरावर असलेल्या सासवड शहराला ऐतिहासिक वारसा लाभला आहे. येथे अनेक जुनी मंदिरे आणि मराठा साम्राज्याशी संबंधित स्थळे पाहायला मिळतात. संगमेश्वर मंदिर हे त्यातील एक प्रमुख ठिकाण आहे. दोन नद्यांच्या संगमावर वसलेले हे मंदिर शांततेचे प्रतीक आहे. येथे आल्यानंतर भक्तांना ध्यान आणि आत्मशुद्धीचा अनोखा अनुभव येतो.

निसर्गाच्या सान्निध्यात भक्तीचा अनुभव घ्यायचा असेल तर जेजुरीपासून ३० किलोमीटर अंतरावर असलेले नारायणपूर येथील दत्त मंदिर सर्वोत्तम पर्याय आहे. भगवान दत्तात्रेयाला समर्पित हे मंदिर घनदाट झाडांच्या सान्निध्यात वसलेले आहे. येथे गेल्यावर मनाला विलक्षण शांतता लाभते. भक्ती, निसर्ग आणि आत्मसंयम यांचा सुरेख मिलाफ येथे पहायला मिळतो.

हे सर्व स्थळे पाहिल्यानंतर जेजुरीच्या यात्रेला एक वेगळेच परिपूर्णत्व मिळते. श्रद्धा, इतिहास आणि निसर्गसौंदर्य यांचे हे सुंदर मिश्रण प्रवासाला अविस्मरणीय बनवते. तीर्थयात्री, इतिहासप्रेमी किंवा शांतता शोधणारे पर्यटक कोणत्याही कारणाने प्रवास करत असले तरी जेजुरी आणि त्याच्या आसपासच्या ठिकाणी भेट दिल्याशिवाय त्यांचा प्रवास अपूर्णच राहील.

श्रद्धा आणि भक्तीचा प्रवास

जेजुरी मंदिर केवळ एक धार्मिक स्थळ नाही, तर ते श्रद्धा, इतिहास आणि सांस्कृतिक वारशाचा अद्भुत संगम आहे. भक्त असो, इतिहासप्रेमी असो किंवा नव्या अनुभवांच्या शोधात असलेला प्रवासी, जेजुरीच्या वातावरणात एक अनोखी जादू आहे जी प्रत्येकाला मंत्रमुग्ध करते. डोंगराच्या शिखरावर वसलेले हे मंदिर केवळ त्याच्या भव्यतेसाठी प्रसिद्ध नाही, तर येथे होणाऱ्या भंडाऱ्याच्या सोहळ्यामुळे देखील लोकांच्या हृदयात खास स्थान मिळवते. जेव्हा हजारो भक्त भगव्या हळदीचा अभिषेक करतात, तेव्हा संपूर्ण मंदिर परिसर सोनसळी रंगाने न्हाऊन निघतो. ढोल-ताशांच्या गजरात, “यळकोट यळकोट जय मल्हार”च्या जयघोषात, भक्तीचा उत्सव अधिकच रंगत जातो. प्रत्येक क्षण इथे भक्ती आणि आनंदाने भरलेला असतो. इतिहासाच्या पाऊलखुणा, अद्भुत निसर्गसौंदर्य आणि श्रद्धेची पराकाष्ठा यामुळे जेजुरीचा प्रवास अविस्मरणीय ठरतो. तर मग करा आपल्या जेजुरी यात्रेची तयारी आणि अनुभव घ्या भक्तीच्या या सुवर्णशोभेचा, श्री खंडोबाच्या पावन भूमीत!