Raigad

पूर्वी कुलाबा जिल्हा म्हणून ओळखला जाणारा रायगड हा महाराष्ट्रातील कोकण विभागात स्थित आहे आणि त्याचे मुख्यालय अलिबाग येथे आहे. या जिल्ह्यात पनवेल, कर्जत, नवी मुंबई, खोपोली, श्रीवर्धन आणि महाड यांसारखी महत्त्वाची शहरे आहेत. “रायगड” हे नाव मराठा साम्राज्याची पहिली राजधानी असलेल्या रायगड किल्ल्याच्या सन्मानार्थ ठेवण्यात आले. पूर्वी “रायरी” म्हणून ओळखला जाणारा हा किल्ला पश्चिम घाटातील दाट जंगलांमध्ये वसलेला असून त्याच्या भौगोलिक आणि ऐतिहासिक महत्त्वाची साक्ष देतो.

रायगड हा ऐतिहासिक स्थळे, निसर्गरम्य समुद्रकिनारे, चित्तथरारक निसर्गसौंदर्य आणि पश्चिम घाटातील समृद्ध जैवविविधतेसाठी प्रसिद्ध आहे. या भागात अष्टविनायक मंदिरे, एलिफंटा लेणी यांसारखी सांस्कृतिक आणि धार्मिक स्थळे असून ही स्थळे या प्रदेशाच्या आध्यात्मिक वारशाची साक्ष देतात. तसेच रायगड हा विविध धर्म, बोलीभाषा आणि संस्कृतींच्या लोकांचा संगमस्थळ आहे. ऐतिहासिकदृष्ट्या येथे बेने-इस्रायली ज्यू समाजाचा मोठा प्रभाव राहिल्यामुळे या भागाची सांस्कृतिक समृद्धी अधिक वाढली आहे.

रायगड जिल्ह्यात रायगड किल्ला, कुलाबा किल्ला, मुरुड-जंजिरा किल्ला आणि सुधागड किल्ला यांसारखे भक्कम किल्ले आहेत. जे या प्रदेशाच्या लष्करी आणि राजकीय इतिहासाचा मागोवा घेण्यास मदत करतात. शिक्षणाच्या क्षेत्रातही रायगड अग्रेसर आहे. महाराष्ट्रातील एकमेव तंत्रज्ञान विद्यापीठ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर तंत्रज्ञान विद्यापीठ रायगडमध्ये स्थित आहे. ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक वारशासोबतच, रायगड हा आधुनिक औद्योगिक आणि वैज्ञानिक प्रगतीच्या दृष्टीनेही वेगाने विकसित होत आहे. येथे राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील महत्त्वाचे औद्योगिक संकुले आणि संशोधन संस्था आहेत ज्यामुळे हा जिल्हा प्रगतीपथावर पुढे जात आहे.

रायगड जिल्ह्याचा इतिहास

रायगडचे भौगोलिक स्थान त्याच्या व्यापारी आणि लष्करी महत्त्वाची साक्ष देते. प्राचीन काळात हा प्रदेश व्यापार केंद्र म्हणून ओळखला जात असे ज्याला सह्याद्री पर्वतरांगांमधून महत्त्वाचे प्रवेशमार्ग होते. १४ व्या शतकात या भागात संरक्षणात्मक किल्ल्यांची स्थापना करण्यात आली ज्यामुळे त्याचे लष्करी महत्त्व अधिक दृढ झाले. रायगड किल्ल्यासह अनेक किल्ले या जिल्ह्याच्या ऐतिहासिक व रणनीतिक भूमिकेचे प्रतीक आहेत.

रायगडच्या इतिहासात सतत राजकीय उलथापालथ आणि सत्तांतरे घडली. कोकण आणि दख्खनच्या वेगवेगळ्या सत्ताधीशांनी या प्रदेशावर राज्य केले. व्यापार मार्ग बदलत असताना अनेक संघर्ष उद्भवले. शिलाहार, चालुक्य, राष्ट्रकूट आणि यादव यांसारख्या राजवंशांच्या उदयास्तामुळे या प्रदेशाचा सांस्कृतिक वारसा अधिक समृद्ध झाला.

१७ व्या शतकात मुघल सत्तेचा ऱ्हास झाल्यानंतर रायगड मराठा साम्राज्याच्या नियंत्रणाखाली आला. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी रायगडला आपल्या राजधानीचे रूप दिले आणि हा प्रदेश मराठ्यांच्या सत्तेचा केंद्रबिंदू बनला. मात्र १८ व्या शतकात ईस्ट इंडिया कंपनीच्या प्रभावाखाली मराठ्यांचे पतन झाले आणि रायगड ब्रिटिशांच्या ताब्यात गेला. इंग्रजांच्या अधिपत्याखाली रायगडमध्ये नागरीकरण आणि आधुनिकीकरण घडून आले.

रायगडच्या ओळखीचे मुख्य वैशिष्ट्य म्हणजे त्याचा मराठा साम्राज्याशी असलेला संबंध. छत्रपती शिवाजी महाराजांची राजधानी राहिलेला रायगड किल्ला आजही इतिहासाचा साक्षीदार आहे. या किल्ल्याच्या महत्त्वामुळेच जिल्ह्याचे नाव बदलून रायगड ठेवण्यात आले जे मराठ्यांच्या सत्तेच्या प्रभावाचे प्रतीक आहे. आजही मराठ्यांचा गौरवशाली इतिहास रायगडवासीयांसाठी अभिमानाचा विषय आहे.

ब्रिटिश काळात रायगडमध्ये प्रशासकीय आणि पायाभूत सुविधा विकसित करण्यात आल्या. १८६९ मध्ये जिल्ह्याची स्थापना करण्यात आली आणि तो ब्रिटिशांच्या वसाहतीतील महत्त्वाचा भाग बनला. नैसर्गिक सौंदर्य लक्षात घेऊन ब्रिटिशांनी येथे पर्यटनाचा विकास केला. गिरीस्थान, तलाव, समुद्रकिनारे आणि ऐतिहासिक किल्ले यांमुळे रायगड पर्यटनासाठी लोकप्रिय बनला, ज्यामुळे स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळाली. आजही रायगडचा ऐतिहासिक वारसा त्याच्या किल्ल्यांमधून, निसर्गरम्य स्थळांमधून आणि महत्त्वाच्या स्मारकांमधून स्पष्टपणे जाणवतो. यामुळेच इतिहासप्रेमी आणि पर्यटकांचे हे आवडते ठिकाण बनले आहे.

रायगडमधील प्रमुख पर्यटन स्थळे

• धार्मिक स्थळे
  वरदविनायक मंदिर: वरदविनायक मंदिर हे अष्टविनायकांपैकी एक असून ते श्री गणेशाला समर्पित आहे. पौराणिक कथेनुसार हे मंदिर किंवा त्याचा जीर्णोद्धार पेशवाईतील सेनापती रामजी महादेव बिवलकर यांनी इ.स. १७२५ मध्ये केला. मंदिराच्या गर्भगृहात गणपतीच्या मुख्य मूर्तीसोबत नवग्रह देवता, मूषक आणि शिवलिंगाची प्रतिष्ठापना करण्यात आली आहे.
  बल्लाळेश्वर मंदिर, पाली: अष्टविनायकांपैकी एक असलेले बल्लाळेश्वर गणपती मंदिर रायगड जिल्ह्यातील पाली गावात आहे. हे मंदिर कर्जतपासून सुमारे ६० कि.मी.अंतरावर असू, सरसगड किल्ल्याजवळ आणि अंबा नदीच्या किनारी स्थित आहे. या मंदिराला ऐतिहासिक आणि धार्मिक दृष्टिकोनातून विशेष महत्त्व आहे.
  हरिहरेश्वर मंदिर: रायगड जिल्ह्यातील हरिहरेश्वर हे एक महत्त्वाचे तीर्थक्षेत्र आहे. हे मंदिर भगवान शिवाच्या कृपेशी संबंधित मानले जाते आणि पेशव्यांनी इ.स. १७२३ मध्ये त्याचा जीर्णोद्धार केला. हे मंदिर पेशव्यांचे कुलदैवत मानले जाते आणि त्यामुळेच त्याला विशेष महत्त्व आहे.
  सुवर्णगणेश मंदिर: या मंदिराजवळील नारळ बागेच्या खोदकामादरम्यान तांब्याच्या पेटीत एक सुवर्ण गणेशमूर्ती आणि काही अलंकार सापडले. ही सुवर्णमूर्ती अंदाजे ३०० ते ४०० वर्षांपूर्वीची असावी असे स्थानिक लोक सांगतात. सुमारे १ किलोहून अधिक वजन असलेली ही सुवर्ण गणेशमूर्ती भक्तांसाठी विशेष आकर्षण आहे.
• रायगडमधील किल्ले
  रायगड जिल्ह्यात अनेक ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्त्वाचे किल्ले आहेत. हे किल्ले विविध ऐतिहासिक कालखंडांमध्ये लष्करी आणि रणनीतिक दृष्टिकोनातून महत्त्वाचे ठरले. विशेषतः मराठा साम्राज्याच्या काळात या किल्ल्यांनी अत्यंत महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.आजही हे किल्ले भारताच्या समृद्ध वारशाची साक्ष देत उभे आहेत. खाली रायगड जिल्ह्यातील काही प्रमुख किल्ल्यांची माहिती दिली आहे.
  रायगड किल्ला: महाराष्ट्रातील सर्वात महत्त्वाच्या किल्ल्यांपैकी एक असलेला रायगड किल्ला महाडपासून सुमारे २५ कि.मी.अंतरावर आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या जीवनात आणि मराठा इतिहासात या किल्ल्याला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. इ.स. १६७४ मध्ये शिवाजी महाराजांनी या किल्ल्याचा जीर्णोद्धार करून त्याला आपल्या साम्राज्याची राजधानी घोषित केली. डोंगराच्या शिखरावर वसलेल्या या किल्ल्यावरून परिसरातील निसर्गरम्य दृश्ये आणि गंगा सागर तलावाचा सुंदर देखावा दिसतो.पर्यटकांच्या सोयीसाठी येथे रोप-वे ची सुविधा उपलब्ध आहे. ज्यामुळे किल्ल्यावर सहज पोहोचता येते.
  मुरुड-जंजिरा किल्ला: अरबी समुद्रातील एक अत्यंत मजबूत आणि अभेद्य जलदुर्ग म्हणून मुरुड-जंजिरा ओळखला जातो. मुरुडजवळील राजपुरी बंदरातून नौकेद्वारे या किल्ल्यावर जाता येते. हा किल्ला भारतीय आणि युरोपियन बनावटीच्या तोफा आणि मजबूत तटबंदीने संरक्षित आहे. त्याला दोन प्रमुख दरवाजे आहेत. एक राजपुरी किनाऱ्याच्या दिशेने आणि दुसरा समुद्राच्या दिशेने. जो सुटकेसाठी वापरण्यात येत असे. हा किल्ला भारतातील सर्वात भक्कम सागरी किल्ल्यांपैकी एक मानला जातो.
  कोळाबा किल्ला: अलिबागच्या सागरी किनाऱ्यालगत असलेला कोळाबा किल्ला मराठा नौदलासाठी महत्त्वाचा होता. मराठा साम्राज्यात या किल्ल्याचा उपयोग सागरी मोहिमांसाठी करण्यात येत असे. या किल्ल्याचे दोन मुख्य दरवाजे आहेत. एक समुद्राच्या दिशेने आणि दुसरा अलिबाग शहराच्या दिशेने. विशेष बाब म्हणजे या किल्ल्यात गोड्या पाण्या विहिरी आहेत. जे समुद्रकिनारी असलेल्या किल्ल्यांसाठी दुर्मिळ वैशिष्ट्य आहे.
  सुधागड किल्ला (भोरपगड): पुण्याच्या पश्चिमेस सुमारे ५० किमी आणि लोणावळ्याच्या दक्षिणेस २५ किमी अंतरावर रायगड जिल्ह्यातील पाली गावाजवळ हा किल्ला वसलेला आहे. सुरुवातीला याला भोरपगड म्हणून ओळखले जात होते पण शिवाजी महाराजांनी त्याचे नाव बदलून सुधागड ठेवले. किल्ल्याच्या पठाराला तीन वेगवेगळे विभाग आहेत ज्यामुळे त्याचे सैन्य रणनीतीसाठी विशेष महत्त्व होते.
  हे किल्ले आजही पर्यटकांसाठी, इतिहासप्रेमींसाठी आणि गिर्यारोहकांसाठी आकर्षणाचे केंद्र आहेत.
• निसर्ग पर्यटन
  चवदार तळे (महाड): रायगड जिल्ह्यातील महाड शहरात वसलेले चवदार तळे सामाजिक परिवर्तनाच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहे. भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी २० मार्च १९२७ रोजी आपल्या अनुयायांसह येथे पाण्याचा पहिला घोट घेतला आणि सर्व जातीय लोकांसाठी पाणी मिळण्याचा हक्क अधोरेखित केला. हा सत्याग्रह सामाजिक समतेच्या चळवळीची सुरुवात मानला जातो. आजही हे ठिकाण सामाजिक न्याय आणि इतिहासाचा एक महत्त्वाचा प्रतीक म्हणून ओळखले जाते.
  माथेरान: घनदाट जंगलांनी वेढलेले माथेरान हे एक अप्रतिम डोंगरमाथ्यावरील थंड हवेचे ठिकाण आहे. येथे पोहोचण्यासाठी पर्यटक दोन तासांच्या टॉय ट्रेन प्रवासाचा आनंद घेऊ शकतात किंवा ११ किमी जंगलातील रोमांचक ट्रेकिंगचा अनुभव घेऊ शकतात. माथेरानमध्ये घोडेस्वारी करण्याचा अनोखा आनंद लुटता येतो तसेच येथे स्थानिक काठी व चामड्याच्या वस्तूंची खरेदी करण्यासाठी खास बाजारपेठ उपलब्ध आहे.
  रायगड जिल्ह्यातील ही दोन्ही ठिकाणे इतिहासप्रेमी, निसर्गप्रेमी आणि साहसप्रेमी यांच्यासाठी एक अनोखी अनुभूती देणारी ठरतात!
• रायगड जिल्ह्यातील सुंदर समुद्रकिनारे
  अलिबाग बीच: अलिबागमधील मुख्य समुद्रकिनारा विस्तीर्ण आणि सपाट असून लांब पायी फिरण्यासाठी अतिशय उत्तम आहे. आठवड्याच्या सुरुवातीस हा किनारा तुलनेने स्वच्छ आणि कमी गर्दीचा असतो. येथे वाळू काळसर आणि कठीणसर असल्याने वाळूचे किल्ले बांधणे थोडे कठीण होते. येथे भरतीच्या वेळी सर्व बाजूंनी पाणी वाढते.
  मांडवा बीच: अलिबागच्या उत्तरेकडे १०-१५ मैलांवर असलेला मांडवा समुद्रकिनारा मुंबईपासून सहज पोहोचण्याजोगा आहे. निळ्याशार समुद्राचा अथांग विस्तार आणि स्वच्छ किनारा पर्यटकांना आकर्षित करतो. स्वच्छ आकाश असल्यास येथे गेटवे ऑफ इंडिया देखील स्पष्टपणे दिसते. मांडवा गावातील नारळाच्या बागा आणि शांत वातावरणामुळे हे ठिकाण अधिक रम्य वाटते.
  किहीम बीच: प्रकृती प्रेमींसाठी किहीम बीच म्हणजे निसर्गाचा खजिना आहे. येथे दाट झाडीमध्ये रंगीबेरंगी फुलं, दुर्मिळ फुलपाखरं आणि अनेक प्रकारचे पक्षी दिसतात. इतिहासप्रेमींसाठी अलिबागपासून अवघ्या १५ किमी अंतरावर असलेले चौल हे ठिकाण नक्कीच भेट देण्यासारखे आहे. चौलमध्ये पोर्तुगीजकालीन अवशेष, बौद्ध लेण्या, हमामखाना, चर्च, मंदिरे आणि अगदी एक ऐतिहासिक यहुदी प्रार्थनास्थळ देखील आहे.

रायगड जिल्ह्यातील हे नयनरम्य किनारे तुम्हाला निसर्गाचा, इतिहासाचा आणि शांततेचा मनमुराद आनंद देणारे आहेत!

रायगडला भेट देण्यासाठी उत्तम वेळ

रायगड जिल्हा तुमच्या प्रवासाच्या यादीत का असावा?

रायगड हा इतिहास, संस्कृती आणि निसर्गसौंदर्य यांचा उत्तम संगम आहे. मराठा साम्राज्याच्या हृदयस्थानी असलेला रायगड किल्ला हा छत्रपती शिवाजी महाराजांची राजधानी होता. हा किल्ला केवळ ऐतिहासिक महत्त्वाचा आहेच पण निसर्गरम्य दृश्य आणि रोप- ची सुविधाअसल्यामुळे तो इतिहासप्रेमी आणि साहसप्रिय प्रवाशांसाठी एक आवर्जून पाहण्यासारखे ठिकाण आहे.

इतिहास आणि निसर्गरम्य ठिकाणांव्यतिरिक्त, रायगडची बहुसांस्कृतिक ओळख विविध धार्मिक आणि सांस्कृतिक प्रभावांमुळे समृद्ध आहे. रणगड किल्ले, शांत तलाव (चवदार तळे), आणि ऐतिहासिक स्मारके यांसह रायगड एक संपूर्ण प्रवास अनुभव देते. जो इतिहास, संस्कृती, निसर्ग आणि साहस यांचे एकत्रित मिश्रण आहे.