Lohagad

लोहगड किल्ला

लोणावळ्याच्या निसर्गरम्य परिसरात उंच डोंगरावर गर्वाने उभा असलेला लोहगड किल्ला इतिहास आणि सौंदर्य यांचे अद्वितीय मिश्रण आहे. सह्याद्रीच्या रांगांमध्ये १,०३३ मीटर (३,३८९ फूट) उंचीवर वसलेला हा “लोखंडी किल्ला” भक्कम तटबंदी, भव्य दरवाजे आणि अप्रतिम नजार्ऱ्यांमुळे पर्यटकांना भुरळ घालतो. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळात या किल्ल्याला मोठे महत्त्व प्राप्त झाले. स्वराज्याच्या विस्तारात याने मोलाची भूमिका बजावली.

लोहगड किल्ल्याचा इतिहास तेराव्या शतकापासून सुरू होतो. आदिलशाही, मुघल आणि मराठ्यांचा अंमल पाहिलेल्या या किल्ल्याने अनेक युद्धे अनुभवली. १६७० मध्ये शिवाजी महाराजांनी तो आपल्या ताब्यात घेतला आणि तेव्हापासून तो मराठा साम्राज्याचा अविभाज्य भाग राहिला. किल्ल्याच्या माथ्यावरून विस्तीर्ण सह्याद्री पर्वतरांगा आणि पवना धरणाचे मनमोहक दृश्य दिसते.

आज लोहगड हा ट्रेकर्स आणि इतिहासप्रेमींसाठी स्वर्ग आहे. पावसाळ्यात तर इथले धबधबे, हिरवाई आणि धुंवाधार पाऊस ट्रेकिंगचा अनुभव अविस्मरणीय बनवतात. विसापूर किल्ल्याच्या जवळ असल्याने दोन्ही किल्ल्यांचा एकत्रित फेरफटका देखील साहसप्रेमींसाठी आनंददायक ठरतो. लोहगडचा प्रचंड दरवाजा ओलांडून आत गेल्यावर गुडघाभर गवतात हरवलेल्या वाटा, मजबूत बुरुज आणि इतिहासाची साक्ष देणारे अवशेष पाहता येतात. शिवकालीन इतिहासाच्या पाऊलखुणा शोधायच्या असतील तर लोहगड हा नक्कीच भेट देण्यासारखा किल्ला आहे.

इतिहास

लोहगड किल्ल्याची वास्तुकला त्याच्या भक्कम लष्करी बांधणी आणि कलात्मक शिल्पकलेत दिसून येते. किल्ल्यावर चार भव्य दरवाजे आहेत—गणेश दरवाजा, नारायण दरवाजा, हनुमान दरवाजा आणि महा दरवाजा. हे दरवाजे केवळ प्रवेशद्वार नसून इतिहासाच्या गौरवशाली लढायांचे साक्षीदार आहेत. त्यावरील नक्षीकाम, मजबूत दगडी बांधकाम आणि अप्रतिम स्थापत्यकलेतून तत्कालीन अभियंत्यांची कुशलता दिसून येते. आजही हे दरवाजे मोठ्या प्रमाणात सुस्थितीत असून, इतिहासाच्या जुन्या आठवणी जागृत करतात.

लोहगडचा सर्वात नेत्रदीपक भाग म्हणजे ‘विंचूकडा’. हा अरुंद आणि उंच सुळका किल्ल्याच्या मुख्य भागातून पुढे गेलेला असून, त्याचा आकार विंचवाच्या नांगीसारखा दिसतो. नैसर्गिकरित्या घडलेली ही भौगोलिक रचना संरक्षणाच्या दृष्टीने महत्त्वाची होती. येथून दिसणारा सह्याद्रीचा नजारा डोळ्यांचे पारणे फेडतो. विंचूकडावर जाण्याचा ट्रेक थरारक असून, गिर्यारोहक आणि छायाचित्रकारांसाठी हा नंदनवनासारखा आहे.

लोहगडच्या बांधणीतील ताकद आणि सौंदर्य एकत्रितपणे त्याला दुर्गशास्त्रातील अप्रतिम नमुना बनवतात. या किल्ल्याचे दरवाजे, बुरुज, गुहेतील शिलालेख आणि विस्तीर्ण तटबंदी हे शिवकाळापासूनच्या स्वाभिमानी इतिहासाचा अभिमानाने साक्ष देतात.

वास्तुरचना

साहसप्रेमींसाठी लोहगड किल्ला एक रोमांचक पण सुलभ ट्रेकिंग अनुभव प्रदान करतो. या किल्ल्याचा सर्वात प्रसिद्ध मार्ग मळवली रेल्वे स्टेशनपासून सुरू होतो, जो सुमारे १० किलोमीटर अंतरावर आहे. हा ट्रेक सुमारे २-३ तासांचा असून, प्रवासात निसर्गाच्या अनुपम सौंदर्याचा आनंद लुटता येतो. हिरव्यागार डोंगररांगा, दाट जंगल आणि थंडगार वारे ट्रेकला एक वेगळेच आकर्षण देतात. या मार्गावरच प्राचीन भजे लेण्याही लागतात, ज्यामुळे या साहसी प्रवासाला ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक महत्व प्राप्त होते.

ज्यांना अधिक सुलभ मार्ग हवा आहे, त्यांच्यासाठी लोहगडवाडी गावापर्यंत मोटार रस्ता आहे. या रस्त्यामुळे वर्षभर किल्ल्यावर सहज जाता येते. पावसाळ्यात इथे धुक्याची दुलई पसरलेली असते, तर हिवाळ्यात थंड हवामान आणि निळ्याशार आकाशामुळे निसर्ग अधिक खुलून दिसतो. हा ट्रेक फक्त गिर्यारोहकांसाठीच नव्हे, तर कुटुंबांसह फिरायला जाणाऱ्या पर्यटकांसाठीही एक उत्तम अनुभव ठरतो.

पर्यटकांसाठी खास अनुभव

साहसप्रेमींसाठी लोहगड किल्ला एक अद्भुत आणि सहजसाध्य ट्रेकिंग अनुभव देतो. मळवली रेल्वे स्थानक हे सर्वात लोकप्रिय ट्रेकिंग मार्गाचे सुरुवातीचे ठिकाण आहे, जे किल्ल्यापासून सुमारे १० किलोमीटर अंतरावर आहे. हा ट्रेक २ ते ३ तासांचा असून निसर्गसौंदर्याने भरलेला आहे. हिरवाईने नटलेल्या डोंगररांगा, गडाच्या वाटेवर वाहणाऱ्या झऱ्यांचा मंजुळ आवाज आणि थंड वार्‍याची साथ या साऱ्या गोष्टी ट्रेकिंगला आणखी रोमांचक बनवतात. या मार्गावर प्राचीन भाजे लेणीही लागतात, ज्यामुळे ट्रेकिंगसोबतच संस्कृतीचा एक अनमोल ठेवा अनुभवता येतो.

ज्यांना सोपी आणि कमी थकवणारी वाट हवी आहे, त्यांच्यासाठी लोणावळ्याहून लोणावळा-विसापूर मार्गाने लोहगडवाडीपर्यंत जाणारी मोटार मार्गिका उपलब्ध आहे. या मार्गाने थेट किल्ल्याच्या पायथ्यापर्यंत जाता येते, त्यामुळे ट्रेकिंग न करता देखील किल्ल्याच्या इतिहासाचा आनंद घेता येतो. वर्षभर हा मार्ग खुला असतो, त्यामुळे कोणत्याही ऋतूत लोहगड किल्ल्याला भेट देता येते.

भेट देण्यासाठी सर्वोत्तम काळ

लोहगड किल्ला पाहण्यासाठी सर्वात उत्तम काळ ऑक्टोबर ते मार्च हा आहे. या काळात हवामान थंड आणि आल्हाददायक असते, त्यामुळे ट्रेकिंगचा आनंद द्विगुणित होतो. पावसाळ्या नंतरच्या काळात हिरवीगार निसर्गरचना, धुकट डोंगररांगा आणि निळ्याशार आकाश किल्ल्याला अवर्णनीय सौंदर्य बहाल करते.

पावसाळ्यात, म्हणजेच जून ते सप्टेंबर दरम्यान, लोहगड एका वेगळ्याच रूपात दिसतो. संपूर्ण किल्ला आणि सह्याद्रीच्या पर्वतरांगा गर्द हिरवाईने नटतात. धबधबे आणि ओढ्यांच्या प्रवाहामुळे या परिसराचे सौंदर्य अधिकच खुलून दिसते. मात्र, या काळात ट्रेकिंग मार्ग ओलसर आणि निसरडे होतात, त्यामुळे काळजी घेणे आवश्यक असते. एप्रिल आणि मे महिन्यात उन्हाचा त्रास होऊ शकतो. या काळात ट्रेकिंग थकवणारे ठरू शकते. जर उन्हाळ्यात लोहगडला भेट द्यायची असेल, तर सकाळी लवकर किंवा संध्याकाळी उशिरा जाणे अधिक चांगले.

सर्वोत्तम अनुभवासाठी सकाळी लवकर किंवा संध्याकाळी उशिरा किल्ल्यावर जा. या वेळी किल्ल्यावरून सूर्योदय आणि सूर्यास्ताचे मोहक दृश्य अनुभवता येते, जे विस्मरणीय ठरते.

लोहगड किल्ल्यावर कसे पोहोचाल?

लोहगड किल्ला मुंबई आणि पुण्याच्या जवळ असल्यामुळे तो ट्रेकिंग आणि इतिहास प्रेमींसाठी एक सहजसाध्य गड आहे. रस्ता, रेल्वे आणि विमानमार्गाने हा किल्ला सहज पोहोचता येतो.

रस्त्याने जाणाऱ्यांसाठी लोहगड मुंबईपासून सुमारे १०० किलोमीटर आणि पुण्यापासून ६० किलोमीटर अंतरावर आहे. मुंबई-पुणे एक्सप्रेसवेने लोणावळ्या पर्यंत जाता येते. तेथून मळवली गाव गाठले की किल्ल्याचा ट्रेक सुरू होतो. पुण्याहून लोणावळा किंवा मळवलीसाठी एसटी बसेस आणि खासगी वाहने सहज उपलब्ध असतात. लोणावळ्याहून ऑटो-रिक्शा किंवा खासगी टॅक्सीने मळवली किंवा भाजे गावापर्यंत जाता येऊ शकते, त्यामुळे ट्रेकिंगचे अंतर थोडे कमी होते.

रेल्वे मार्गाने प्रवास करणाऱ्यांसाठी मळवली हे जवळचे स्थानक आहे, जे किल्ल्यापासून अवघ्या ५ किलोमीटरवर आहे. लोणावळा हे मुंबई-पुणे मार्गावरील महत्त्वाचे रेल्वे स्थानक असून तेथून मळवली साठी लोकल ट्रेन किंवा टॅक्सीने जाता येते.

विमानाने येणाऱ्यांसाठी पुणे आंतरराष्ट्रीय विमानतळ (७० किलोमीटर) हे सर्वात जवळचे आहे. तेथून लोनावळा आणि मळवलीसाठी बस, टॅक्सी किंवा रेल्वे पर्याय उपलब्ध आहेत. मुंबईचे छत्रपती शिवाजी आंतरराष्ट्रीय विमानतळ (१०० किलोमीटर) हा आणखी एक पर्याय आहे. मळवलीहून अवघ्या ५ किलोमीटरच्या निसर्गरम्य वाटेने किल्ल्याच्या प्रवेशद्वारापर्यंत पोहोचता येते.

इतर आकर्षणे

लोहगड किल्ल्याच्या सान्निध्यात इतिहास आणि निसर्ग सौंदर्याची अनोखी मेजवानी अनुभवायला मिळते. या परिसरात अनेक ऐतिहासिक आणि नैसर्गिक स्थळे असून, भटकंतीप्रेमी आणि इतिहास अभ्यासकांसाठी हा नंदनवनासारखा आहे. मळवलीपासून अवघ्या २ किलोमीटर अंतरावर भाजे लेणी आहेत. दुसऱ्या शतकातील या प्राचीन बौद्ध लेण्यांमध्ये सुंदर कोरीव शिल्पे, अप्रतिम स्तूप आणि प्रार्थनागृहे आहेत. इथला प्रत्येक कोपरा इतिहासाच्या पाऊलखुणा सांगतो.

लोहगडच्या शेजारीच विसापूर किल्ला उभा आहे. समुद्रसपाटीपासून अधिक उंचीवर असल्यामुळे हा ट्रेक अधिक आव्हानात्मक आहे. मात्र, वर पोहोचल्यावर पश्चिम घाटांचे विहंगम दृश्य पाहण्याची संधी मिळते. दाट धुके आणि निसर्गरम्य दर्‍या यामुळे येथे पोहोचल्यावर थकवा कुठल्याच क्षणी जाणवत नाही.

बौद्ध स्थापत्यकलेचा आणखी एक उत्तम नमुना पाहायचा असेल, तर लोणावळ्याजवळ असलेल्या कार्ला लेण्यांना भेट द्यायलाच हवी. येथील चैतगृह आणि विहार अप्रतिम कोरीव कामाने सजलेली आहेत. त्या काळातील भव्य वास्तुकलेचा हा एक जिवंत पुरावा आहे.

लोणावळा हे निसर्गप्रेमींसाठी स्वर्गच आहे. आल्हाददायक वातावरण, हिरवीगार डोंगररांग, वाहणारे धबधबे आणि प्रसिद्ध चिक्की यामुळे हे ठिकाण पर्यटकांना सतत साद घालत असते.

लोहगड किल्ल्याची सफर करताना या ठिकाणांना भेट देण्याचा आनंद काही औरच असतो. रोमांचक ट्रेकिंग, इतिहासाचा थरार आणि निसर्गाच्या कुशीतला आनंद—या सर्व गोष्टी एकत्र अनुभवल्यावर ही भटकंती अविस्मरणीय ठरते.

लोहगड किल्ल्याला का भेट द्यावी?

लोहगड किल्ला हा केवळ इतिहासाचा अवशेष नाही, तर शौर्य, वास्तुशास्त्र आणि निसर्ग सौंदर्य यांचा जिवंत साक्षीदार आहे. इथला प्रत्येक दगड भूतकाळातील कहाण्या सांगतो. इतिहास प्रेमींसाठी हा किल्ला एक खजिनाच आहे. ट्रेकिंगचा थरार अनुभवायचा असेल, तर लोहगडची चढाई मनाला आनंद देणारी आहे. निसर्गाच्या सान्निध्यात काही क्षण घालवायचे असतील, तर हा किल्ला सर्वोत्तम निवड आहे.

प्राचीन तटबंदीच्या वाटेवरून चालताना भूतकाळ जणू उलगडत जातो. किल्ल्याच्या भक्कम भिंतीला स्पर्श करताच काळाच्या प्रवासाला सुरुवात होते. इथून दिसणारे सह्याद्रीचे नयनरम्य दृश्य मन मोहून टाकते. तटबंदीवर उभे राहून वाऱ्याच्या झुळुकीत डोळे मिटले, की इतिहासाचा गंधही जाणवू लागतो. लोहगड म्हणजे एका वेगळ्याच जगात प्रवेश करण्याचा अनुभव. रोमांच, सौंदर्य आणि भूतकाळाचा स्पर्श—या सगळ्याचा अनोखा संगम येथे अनुभवता येतो.