Bhandardara Dam

भंडारदरा धरण

महाराष्ट्राच्या सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये वसलेले भंडारदरा धरण हे निसर्गप्रेमी आणि पर्यटकांसाठी एक अनोखे ठिकाण आहे. प्रवरा नदीवर बांधलेले हे धरण त्याच्या अप्रतिम सौंदर्यासोबतच त्याचे ऐतिहासिक महत्त्व, समृद्ध जैवविविधता आणि आसपासच्या अनेक आकर्षक स्थळांसाठी प्रसिद्ध आहे. शांतता आणि निसर्गाचा सहवास अनुभवण्यासाठी हे ठिकाण अत्यंत लोकप्रिय आहे.

इतिहास

भंडारदरा धरणाची निर्मिती १९१० मध्ये झाली असून, हे भारतातील सर्वात प्राचीन मातीच्या धरणांपैकी एक आहे. ब्रिटिश अभियंता विल्सन यांनी या धरणाच्या निर्मितीत मोलाची भूमिका बजावली, त्यामुळेच याला “विल्सन डॅम” असेही म्हणतात. या धरणाच्या बांधकामामुळे प्रवरा नदीवरील जलसाठ्याचे नियमन करणे शक्य झाले आणि परिसरातील शेती आणि पाणीपुरवठ्यासाठी ते उपयुक्त ठरले. हे धरण त्या काळातील उत्कृष्ट अभियांत्रिकी कौशल्याचे उदाहरण आहे.

जैवविविधता

भंडारदरा परिसर जैवविविधतेने परिपूर्ण आहे. येथे विविध प्रकारच्या वृक्ष आणि वनस्पती आढळतात, तसेच अनेक दुर्मिळ पक्ष्यांचेही येथे वास्तव्य आहे. हिरव्यागार पर्वतरांगा, स्वच्छ पाण्याचे तलाव आणि शुद्ध हवा यामुळे हे ठिकाण निसर्गप्रेमींसाठी नंदनवन आहे. हिवाळ्यात येथे स्थलांतरित पक्षी पाहायला मिळतात, तर जंगलात ससे, कोल्हे, हरीण आणि क्वचित कधीतरी बिबट्याचाही वावर आढळतो. या परिसरात ट्रेकिंगसाठी अनेक सुंदर मार्ग आहेत, जे पर्यटकांना निसर्गाच्या जवळ जाण्याची संधी देतात.

भंडारदऱ्याजवळील पर्यटन स्थळे

भंडारदरा धरणाच्या परिसरात अनेक प्रसिद्ध पर्यटनस्थळे आहेत, जी पर्यटकांसाठी विशेष आकर्षण ठरतात. जसे की:

• अंब्रेला फॉल्स
  पावसाळ्यात आणि पावसाळ्यानंतर धरणाच्या पाण्याचा विसर्ग झाल्यानंतर तयार होणारा हा धबधबा पाहण्यासारखा असतो. अंब्रेला फॉल्स हा महाराष्ट्रातील एक प्रसिद्ध धबधबा असून, तो मुख्यतः पावसाळ्यात आणि धरणाच्या विसर्गानंतर पूर्ण प्रवाहाने वाहतो. या धबधब्याचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्याचा आकार आणि प्रवाह, ज्यामुळे तो “अंब्रेला” (छत्री) सारखा दिसतो, म्हणूनच त्याला अंब्रेला फॉल्स असे नाव देण्यात आले आहे. या धबधब्याचे मनमोहक सौंदर्य पर्यटक आणि छायाचित्रकार यांना मोहून टाकते.
  विशेषतः पावसाळ्यात हा धबधबा आपले संपूर्ण सौंदर्य प्रकट करतो. धरणातून सोडण्यात येणाऱ्या पाण्यामुळे त्याचा वेग आणि प्रवाह अधिक वाढतो, त्यामुळे पांढऱ्या शुभ्र पाण्याच्या प्रवाहातून निर्मिती होणारी निसर्गाची कलाकृती पाहताना डोळ्यांचे पारणे फिटते. धबधब्याच्या सान्निध्यात असलेल्या हिरव्यागार झाडांच्या पार्श्वभूमीमुळे येथे एक वेगळाच आनंददायी अनुभव मिळतो.
  अंब्रेला फॉल्सचा परिसर हा ट्रेकिंगसाठी एक उत्तम पर्याय आहे. निसर्गाच्या सान्निध्यात चालत जाण्याचा आणि धबधब्याजवळ पोहोचण्याचा अनुभव अद्भुत असतो. काही भागांत बोटिंगची सुविधाही उपलब्ध आहे, त्यामुळे पर्यटकांना निसर्गाचा आणखी जवळून अनुभव घेता येतो. तसेच, अनेक दुर्मिळ पक्षी या भागात पाहायला मिळतात त्यामुळे येथे पक्षी निरीक्षण करण्यासाठी अनेक देखील उत्तम जागा आहेत.
• रंधा धबधबा
  रंधा धबधबा हा महाराष्ट्रातील एक भव्य आणि मनमोहक धबधबा असून, तो सुमारे ४५ मीटर उंचीवरून कोसळतो. तो गोदावरी नदीच्या प्रवाहाचा एक भाग असल्यामुळे त्याचे सौंदर्य आणि प्रवाह वर्षभर टिकून असतो. विशेषतः पावसाळ्यात, हा धबधबा पूर्ण जोमात वाहू लागतो, आणि त्याच्या गडगडाटी आवाजाने संपूर्ण परिसर निनादून जातो. हिरव्यागार जंगलाच्या पार्श्वभूमीवर कोसळणारा पांढऱ्या शुभ्र पाण्याचा प्रवाह पर्यटकांना एक अनोखा अनुभव देतो. धबधब्याच्या आसपास निसर्गरम्य view पॉईंट्स आणि उत्तम फोटोग्राफी स्पॉट्स आहेत, जिथून पर्यटकांना अप्रतिम नजारे टिपता येतात. साहसी पर्यटकांना येथे ट्रेकिंग आणि निसर्ग भ्रमंतीही करण्याची उत्तम संधी मिळते.
• कळसूबाई शिखर
  कळसूबाई शिखर हे महाराष्ट्रातील सर्वात उंच शिखर असून १६४६ मीटर (५४०० फूट) उंच आहे. हे शिखर ट्रेकिंग प्रेमी आणि ऍडव्हेंचर शोधणाऱ्यांसाठी एक अतिशय लोकप्रिय आणि आव्हानात्मक डेस्टिनेशन आहे. इथला ट्रेक मध्यम ते कठीण स्वरूपाचा असून, मार्गावर लोखंडी शिड्या आणि रेलिंग्स लावलेली आहेत, त्यामुळे अनुभवी तसेच नवख्या ट्रेकर्ससाठी हा एक सुरक्षित आणि रोमांचक अनुभव ठरतो.
  या शिखरावरून भंडारदरा धरण, अलंग-मदन-कुलंग किल्ले आणि संपूर्ण पश्चिम घाटाचा मनमोहक नजारा पाहता येतो. सुर्योदयाच्या वेळी इथून दिसणारे ढगांच्या पांघरुणाखाली असलेले हिरवेगार डोंगर आणि निळ्या आकाशाची रंगसंगती पर्यटकांसाठी स्वर्गीय अनुभव ठरते. कळसूबाई शिखरावर कळसूबाई देवीचे मंदिर असून, भाविक येथे दर्शनासाठी मोठ्या संख्येने येतात. नवरात्रोत्सवात येथे विशेष उत्सव साजरा होतो, आणि यावेळी मोठ्या प्रमाणावर भक्तगण मंदिरात दर्शनासाठी गर्दी करतात.
  हे ठिकाण प्राकृतिक सौंदर्य, धार्मिक महत्त्व आणि साहसी अनुभव यांचा एकत्रित संगम आहे, त्यामुळे महाराष्ट्रातील सर्वोत्तम ट्रेकिंग डेस्टिनेशनपैकी एक मानले जाते.
• आर्थर लेक
  आर्थर लेक हा भंडारदरा धरणामुळे निर्माण झालेला विस्तीर्ण आणि निसर्गरम्य तलाव आहे. हा तलाव सह्याद्रीच्या हिरव्यागार पर्वतरांगांनी वेढलेला असून, त्याच्या शांत आणि आल्हाददायक वातावरणामुळे पर्यटकांना निसर्गाच्या सान्निध्यात रममाण होण्याचा एक अप्रतिम अनुभव मिळतो.
  येथे बोटिंग आणि फिशिंग यांसारख्या मनोरंजक उपक्रमांचा आनंद घेता येतो. विशेषतः सकाळच्या वेळी तलावाच्या शांत पाण्यावर पडणारी सूर्यकिरणे आणि सभोवतालच्या डोंगरांची प्रतिबिंबे पाहणे हा एक मंत्रमुग्ध करणारा अनुभव असतो. तसेच, पक्षीप्रेमींसाठीही हे ठिकाण आदर्श आहे, कारण येथे विविध प्रकारचे स्थलांतरित पक्षी आणि स्थानिक पक्षी आढळतात. आर्थर लेक कॅम्पिंगसाठीही प्रसिद्ध आहे. रात्रीच्या वेळी तलावाच्या काठावर तंबू मध्ये राहणे, तारकांनी भरलेले आकाश न्याहाळणे आणि गार वाऱ्याचा आनंद घेणे हे इथले खास आकर्षण आहे. थंड हवेच्या आणि निसर्गाच्या सान्निध्यात घालवलेला हा अनुभव कायम लक्षात राहतो.
  पर्यटकांसाठी येथे सूर्यास्त आणि सूर्योदयाचे अप्रतिम दृश्य, नीरव शांतता, आणि निसर्गाच्या कुशीत निवांत क्षण घालवण्याची संधी उपलब्ध आहे. त्यामुळे आर्थर लेक हे भंडारदऱ्याच्या प्रमुख आकर्षणांपैकी एक मानले जाते.
• सांदण व्हॅली
  सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये वसलेली सांदण व्हॅली ही ट्रेकिंग आणि ऍडव्हेंचर स्पोर्ट्ससाठी प्रसिद्ध आहे. “महाराष्ट्रातील ग्रँड कॅनियन” म्हणून ओळखली जाणारी ही जागा ट्रेकर्स आणि साहसप्रेमींसाठी एक अद्भुत अनुभव देणारी आहे. उंचच उंच डोंगर आणि अरुंद दरीमधून जाणारा हा मार्ग अत्यंत रोमांचकारी आणि आव्हानात्मक मानला जातो. सांदण व्हॅली ट्रेक हा महाराष्ट्रातील सर्वात रोमांचक ट्रेक्सपैकी एक आहे. हा ट्रेक पूर्ण करण्यासाठी उत्तम शारीरिक फिटनेस आवश्यक आहे, कारण काही ठिकाणी रॅपलिंग (दरीतून दोरीच्या सहाय्याने उतरणे) आणि खड्या उतारांवरून उतरावे लागते. संपूर्ण ट्रेक दरम्यान, पर्यटकांना सह्याद्रीच्या रौद्र सौंदर्याचा प्रत्यय येतो.
  कॅम्पिंग हे या ठिकाणचे आणखी एक मुख्य आकर्षण आहे. रात्रीच्या वेळी तंबू लावून आकाशातील असंख्य तारे न्याहाळण्याचा अनुभव हा खरंच अविस्मरणीय असतो. थंडगार वाऱ्याची झुळूक आणि पूर्ण शांततेत काढलेली रात्र, हा एक वेगळाच अनुभव देते. हिवाळा आणि उन्हाळा हे या दरीला भेट देण्यासाठी सर्वोत्तम ऋतू मानले जातात. पावसाळ्यात येथे जाणे धोकादायक ठरू शकते, कारण पाण्याचा प्रवाह वाढल्याने मार्ग कठीण होतो. त्यामुळे त्याकाळात अनुभवी ट्रेकर्सच्या मार्गदर्शनाखालीच हा ट्रेक केला जातो.
• अमृतेश्वर मंदिर
  अमृतेश्वर मंदिर, सुमारे 1200 वर्षे जुने, हे एक भव्य आणि हेमाडपंथी शैलीतील वास्तुशिल्प असलेले मंदिर आहे. सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये वसलेले हे भगवान शंकराचे प्राचीन मंदिर असून, महाराष्ट्रातील ऐतिहासिक आणि धार्मिक स्थळांमध्ये याच्या महत्त्वाचा उल्लेख आहे. हेमाडपंथी स्थापत्यशैलीतील वैशिष्ट्यपूर्ण कोरीवकाम आणि नक्षीकाम हे या मंदिराचे मुख्य आकर्षण आहे. मंदिराच्या भिंतींवर कोरलेली दुर्मिळ शिल्पकला, विविध पुराणकथांचे दर्शन घडवणारे शिलालेख आणि अप्रतिम दगडी स्तंभ, पर्यटक आणि इतिहासप्रेमींना मंत्रमुग्ध करतात.

श्रावण महिन्यात आणि महाशिवरात्रीच्या काळात येथे मोठी गर्दी असते. भाविक दूरदूरहून भगवान शंकराच्या दर्शनासाठी येथे येतात. तसेच, मंदिराजवळ असलेले पवित्र कुंड आणि निसर्गरम्य परिसर भक्तांसाठी आणि पर्यटकांसाठी मनःशांतीचा अनुभव देतो. मंदिराच्या सभोवतालचा परिसर नैसर्गिक सौंदर्याने नटलेला असून, भंडारदरा धरणाच्या जवळ असल्यामुळे येथे येणाऱ्या पर्यटकांना निसर्गाचा मनमुराद आनंद लुटता येतो. शांत आणि आध्यात्मिक वातावरणामुळे हे ठिकाण ध्यानधारणा आणि मनःशांतीसाठीही प्रसिद्ध आहे.

भेट देण्यासाठी सर्वोत्तम काळ

भंडारदरा येथे भेट देण्यासाठी सप्टेंबर ते फेब्रुवारी हा कालावधी सर्वोत्तम मानला जातो. या काळात निसर्गाची हिरवी चादर अधिक खुलून दिसते, आणि हवामानही सुखद व आल्हाददायक असते.

• पावसाळा (जून ते सप्टेंबर):
  पावसाळ्यात भंडारदरा परिसर एक निसर्गरम्य स्वर्ग बनतो. रंधा धबधबा, अंब्रेला फॉल्स आणि अन्य धबधबे पूर्ण क्षमतेने वाहतात, तलाव भरलेले असतात आणि धुके आणि ढगांनी वेढलेले पर्वत वातावरण अधिक मोहक बनवतात. मात्र, या काळात रस्ते काहीसे निसरडे होऊ शकतात, त्यामुळे प्रवास करताना योग्य काळजी घेणे गरजेचे आहे.
• हिवाळा (ऑक्टोबर ते फेब्रुवारी):
  हा भंडारदरा पर्यटनासाठी सर्वोत्तम काळ मानला जातो. या काळात हवामान थंड व आल्हाददायक असते. कळसूबाई शिखरावर ट्रेकिंग, सांदण व्हॅली ट्रेकिंग आणि कॅम्पिंग यासाठी हा सर्वोत्तम मोसम आहे. रात्री येथे तापमान झपाट्याने घसरते, त्यामुळे कॅम्पिंगसाठी येथे येणाऱ्या पर्यटकांनी गरम कपडे बरोबर ठेवणे आवश्यक आहे.
• उन्हाळा (मार्च ते मे):
  उन्हाळ्यात देखील भंडारदऱ्यामध्ये इतर ठिकाणांपेक्षा थंड हवामान असते, त्यामुळे उन्हापासून सुटका मिळवण्यासाठी येथे पर्यटक येतात. आर्थर लेक आणि भंडारदरा धरणाजवळ बोटिंग, फिशिंग आणि निसर्गफेरीसाठी हा चांगला पर्याय आहे.

भंडारदऱ्याला कसे पोहोचाल?

भंडारदरा हे महाराष्ट्रातील अहमदनगर जिल्ह्यातील एक निसर्गरम्य पर्यटनस्थळ आहे. येथील भंडारदरा धरण, रंधा धबधबा, कळसुबाई शिखर आणि निसर्गसौंदर्य पर्यटकांना आकर्षित करते. येथे पोहोचण्यासाठी विविध वाहतूक मार्ग उपलब्ध आहेत.

भंडारदरा मुंबईपासून १८५ किमी, पुण्यापासून १९१ किमी, आणि नाशिकपासून ७० किमी अंतरावर आहे. येथे पोहोचण्यासाठी मुंबई आणि पुण्याहून राष्ट्रीय महामार्गाद्वारे प्रवास करता येतो. नाशिकहूनही चांगले रस्ते उपलब्ध आहेत. खासगी वाहनाने प्रवास केल्यास अधिक सोयीस्कर ठरतो, तसेच महाराष्ट्र राज्य परिवहन (एस.टी.) बस सेवेद्वारेही येथे पोहोचता येते.

रेल्वेने प्रवास करताना इगतपुरी रेल्वे स्थानक हे सर्वात जवळचे स्थानक आहे, जे भंडारदऱ्यापासून ४५ किमी अंतरावर आहे. मुंबई, पुणे आणि नाशिकहून इगतपुरीला नियमित गाड्या उपलब्ध आहेत. इगतपुरीहून बस, खासगी टॅक्सी किंवा जीपद्वारे भंडारदऱ्याला जाता येते.

आंतरराष्ट्रीय आणि राष्ट्रीय विमानसेवेसाठी मुंबई आंतरराष्ट्रीय विमानतळ हे सर्वात जवळचे विमानतळ आहे. तेथून भंडारदऱ्यापर्यंत खासगी वाहनाने किंवा कॅब भाड्याने घेऊन प्रवास करता येतो.

भंडारदरा हे वर्षभर भेट देण्यास योग्य ठिकाण आहे. पावसाळ्यात येथील धबधबे आणि हिरवाई अप्रतिम दिसते, तर हिवाळ्यात आल्हाददायक थंडी अनुभवता येते. योग्य नियोजन करून प्रवास केल्यास भंडारदऱ्याची सहल अविस्मरणीय ठरते!

सावधगिरी आणि सूचना

भंडारदऱ्याला प्रवास करताना योग्य नियोजन आवश्यक आहे. राहण्याची व्यवस्था पाहता, येथे विविध हॉटेल्स, रिसॉर्ट्स आणि होमस्टे उपलब्ध आहेत. मात्र, पर्यटनाच्या हंगामात (विशेषतः पावसाळा आणि हिवाळा) येथे मोठी गर्दी असते, त्यामुळे आगाऊ बुकिंग करणे अधिक सुरक्षित राहते. काही रिसॉर्ट्स नैसर्गिक सौंदर्याच्या सान्निध्यात असल्याने निवासासाठी उत्तम पर्याय ठरतात.

खाण्याची सोय मर्यादित आहे, कारण येथे मोठ्या हॉटेल्सची संख्या कमी आहे. स्थानिक पदार्थ, जसे की भाकरी, पिठलं, कडकनाथ चिकन आणि इतर पारंपरिक पदार्थ येथे मिळतात. परंतु, बाहेरून येणाऱ्या पर्यटकांनी बिस्किटे, सुका खाऊ आणि पाण्याच्या बाटल्या सोबत बाळगाव्यात.

वाहन व्यवस्थेच्या दृष्टीने, सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था मर्यादित असल्याने स्वतःचे वाहन असल्यास प्रवास अधिक सोयीस्कर होतो. काही रस्ते पावसाळ्यात निसरडे होतात, त्यामुळे वाहन चालवताना विशेष काळजी घ्यावी.

सुरक्षा आणि काळजी घेण्यासाठी, धबधबे आणि तलावाजवळ सुरक्षिततेच्या नियमांचे काटेकोर पालन करावे. पाण्यात उतरताना आवश्यक ती खबरदारी घ्यावी. ट्रेकिंग करताना योग्य बूट, फर्स्ट एड किट आणि पुरेसा पाण्याचा साठा सोबत ठेवावा. रात्रीच्या वेळी ट्रेकिंग टाळावे, तसेच स्थानिक मार्गदर्शकाची मदत घेणे अधिक सुरक्षित ठरते.

भंडारदऱ्याला का भेट द्यावी?

भंडारदरा हे निसर्गप्रेमी, साहसप्रेमी आणि शांतता शोधणाऱ्यांसाठी एक आदर्श पर्यटनस्थळ आहे. येथे येऊन तुम्ही निसर्गाच्या सान्निध्यात वेळ घालवू शकता, ट्रेकिंगचा आनंद घेऊ शकता आणि थंड हवामानाचा मनसोक्त आस्वाद घेऊ शकता. शहराच्या गोंगाटापासून दूर असलेल्या या ठिकाणी मनाला एक वेगळाच आनंद मिळतो. भंडारदरा धरण आणि त्याच्या परिसरातील निसर्गरम्य स्थळे पाहून तुम्ही निश्चितच भारावून जाल. त्यामुळे महाराष्ट्रातील हे सुंदर पर्यटनस्थळ तुम्ही एकदा तरी अनुभवा!