Shivneri

शिवनेरी किल्ला

जुन्नरच्या डोंगरमाथ्यावर उभा असलेला शिवनेरी किल्ला हा इतिहास आणि शौर्याचा साक्षीदार आहे. तिन्ही बाजूंनी उंच कड्यांनी वेढलेला हा त्रिकोणी किल्ला महाराष्ट्राच्या इतिहासात एक महत्त्वाचे स्थान ठेवतो. छत्रपती शिवाजी महाराज यांचा जन्म याच ठिकाणी झाला, त्यामुळे या किल्ल्याला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे.

शिवनेरीच्या भक्कम तटबंदी, प्राचीन दरवाजे आणि इतिहासाची साक्ष देणाऱ्या वास्तू आजही त्याच्या वैभवशाली भूतकाळाची आठवण करून देतात. येथील अप्रतिम निसर्गसौंदर्य आणि सह्याद्रीच्या पर्वतरांगांचे विलोभनीय दृश्य पाहण्यासाठी पर्यटक मोठ्या संख्येने येतात. इतिहासप्रेमींना येथे फिरताना शिवाजी महाराजांच्या बालपणाच्या आठवणी जागृत होतात.

ट्रेकिंग आणि साहस यांची आवड असणाऱ्यांसाठी शिवनेरी हा एक उत्तम गड आहे. गडाच्या मार्गात असलेली शिवाई देवीचे मंदिर, सात दरवाजे आणि प्राचीन जलकुंड पर्यटकांना भूतकाळात घेऊन जातात. शिवनेरी किल्ला हा केवळ एक पर्यटनस्थळ नसून तो एक प्रेरणास्थान आहे. इतिहास, निसर्ग आणि साहस यांचा संगम अनुभवण्यासाठी हा किल्ला नक्कीच भेट देण्यासारखा आहे.

इतिहास

इ.स. सहाव्या शतकापासून अस्तित्वात असलेला शिवनेरी किल्ला महाराष्ट्राच्या इतिहासातील एक महत्त्वाचा साक्षीदार आहे. सुरुवातीला हा किल्ला एक महत्त्वाचा लष्करी ठाणे म्हणून उभारण्यात आला होता. अनेक राजवटींनी या किल्ल्यावर आपले वर्चस्व गाजवले. मात्र, भोसले घराण्याच्या काळात याला खऱ्या अर्थाने ऐतिहासिक महत्त्व प्राप्त झाले.

शाहाजी भोसले यांनी किल्ल्याच्या भक्कम संरक्षणाची जाणीव ठेवून आपल्या पत्नी जिजाबाईंना येथेच पुत्रप्रसवासाठी ठेवले. आणि याच ठिकाणी, १९ फेब्रुवारी १६३० रोजी, छत्रपती शिवाजी महाराज यांचा जन्म झाला. या किल्ल्याच्या साक्षीने त्यांचे बालपण घडले. बालवयातच त्यांनी राज्यकारभार, युद्धकला आणि मुत्सद्देगिरीचे धडे येथेच गिरवले.

शिवनेरीचा निसर्गसंपन्न परिसर, मजबूत तटबंदी आणि सुरक्षिततेच्या दृष्टिकोनातून केलेली रचना पाहिल्यास शहाजी राजांनी का हा किल्ला निवडला, याचे महत्त्व लक्षात येते. शिवनेरीवर झालेल्या संस्कारांमुळेच शिवाजी महाराजांना स्वराज्य स्थापनेची प्रेरणा मिळाली. म्हणूनच, हा किल्ला केवळ एक प्रेक्षणीय स्थळ नसून मराठ्यांच्या इतिहासाचा आत्मा आहे.

वास्तुरचना

शिवनेरी किल्ला हा लष्करी कुशलतेचा उत्तम नमुना आहे. दीर्घकालीन वेढ्यांना तोंड देण्यासाठी आणि रहिवाशांचे संरक्षण करण्यासाठी हा किल्ला बांधला गेला. याच्या सात स्तरांमध्ये विभागलेल्या तटबंदीमुळे शत्रूंना आत घुसणे कठीण होते. सात मजबूत दरवाजे हे संरक्षणाची पहिली मोठी भिंत होती. प्रत्येक दरवाज्याला पार करणे म्हणजे मोठे आव्हान होते.

किल्ल्यात पाण्याची कमतरता कधीच जाणवत नव्हती. बडामी तलावासारखी जलसाठ्याची ठिकाणे सतत पाणीपुरवठा करत. आजही गंगा-जमूना नावाने ओळखले जाणारे झरे अखंड वाहत आहेत. या जलसाठ्यांची रचना किल्ल्याच्या आत्मनिर्भरतेचे प्रतीक आहे.

इतिहास आणि संस्कृतीच्या दृष्टीने शिवनेरी किल्ल्याला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म येथेच झाला. किल्ल्यात असलेल्या एका साध्या दगडी वास्तूमध्ये त्यांचा जन्मस्थळ म्हणून उल्लेख आहे. जिजाबाई आणि बाल शिवाजी यांचा भव्य पुतळा पाहताच त्यांच्या स्वराज्य स्थापनेच्या प्रेरणेची आठवण होते.

शिवाई देवीच्या मंदिरामुळे या किल्ल्याला शिवनेरी नाव मिळाले. असे मानले जाते की देवी शिवाईने बाल शिवाजी महाराजांना आशीर्वाद दिला आणि त्यांच्या भवितव्याला दिशा दिली. किल्ल्याच्या लपवलेल्या वाटा आणि प्रचंड बुरुज याची लष्करी कल्पकता दर्शवतात. या बुरुजांमधून शत्रूंवर सहज नजर ठेवता येत असे. किल्ल्याच्या गडद वाटांवरून चालताना इतिहासाचा भव्यतेचा अनुभव येतो. हा एक सामर्थ्यशाली किल्ला असून मराठा साम्राज्याच्या उदयाचे साक्षीदार आहे.

पर्यटकांसाठी खास अनुभव

शिवनेरी किल्ल्याला भेट देणे हा इतिहास, साहस आणि निसर्गसौंदर्याचा अनोखा अनुभव आहे. किल्ल्याचा चढाई मार्ग मध्यम श्रेणीचा आहे. नवख्या आणि अनुभवी ट्रेकर्ससाठी तो सहज पार करता येतो. हिरवीगार वनराई, खडकाळ वाट आणि नयनरम्य दृश्ये यामुळे हा प्रवास अधिक रम्य वाटतो. वर चढत जाताना सह्याद्री पर्वतरांगांचे विहंगम दृश्य दिसते. छायाचित्रकार आणि निसर्ग प्रेमींसाठी हा किल्ला स्वर्गासारखा आहे.

किल्ल्यात प्रवेश करताच इतिहास जिवंत झाल्या सारखा भासतो. सात भक्कम दरवाजे किल्ल्याच्या अभेद्य संरक्षणाची साक्ष देतात. प्राचीन वास्तूंचे अवशेष किल्ल्याच्या वैभवशाली भूतकाळाच्या कथा सांगतात. शिवाजी महाराज यांना बालपणी ठेवण्यात आलेले दगडी पाळणा पाहताना त्यांच्या साध्या पण ऐतिहासिक सुरुवातीची जाणीव होते. शस्त्रागार आणि धान्य कोठारे पाहून किल्ल्याच्या युद्धसिद्धतेची कल्पना येते. वेढ्याच्या काळात येथे राहणाऱ्या लोकांनी कसा सामना केला याचा अंदाज येतो. किल्ल्यावर असलेल्या काही विशिष्ट ठिकाणांवरून जुन्नर परिसराचे सुरेख दृश्य दिसते.

शिवाजी जयंतीच्या दिवशी, १९ फेब्रुवारीला, किल्ल्यावर मोठा सांस्कृतिक उत्सव होतो. पारंपरिक संगीत, ऐतिहासिक देखावे आणि नाट्यप्रयोग यामुळे हा दिवस अविस्मरणीय ठरतो. इतिहास, निसर्ग आणि संस्कृती यांचा संगम असलेला शिवनेरी किल्ला प्रत्येक इतिहासप्रेमी, साहसी आणि प्रवासी व्यक्तीने नक्की अनुभवावा.

भेट देण्यासाठी सर्वोत्तम काळ

शिवनेरी किल्ल्याला भेट देण्यासाठी योग्य ऋतू तुमच्या अनुभवाच्या अपेक्षांवर अवलंबून असतो. हिवाळा म्हणजे ऑक्टोबर ते फेब्रुवारी हा सर्वात अनुकूल काळ आहे. या काळात हवामान आल्हाददायक आणि थंडसर असते, त्यामुळे ट्रेकिंग आणि किल्ले दर्शन आरामदायक होते. स्वच्छ आकाशामुळे सह्याद्रीच्या डोंगररांगांचे अप्रतिम दृश्य दिसते.

पावसाळ्यात, म्हणजे जून ते सप्टेंबर दरम्यान, शिवनेरी किल्ला निसर्गसौंदर्याने नटलेला असतो. हिरवीगार टेकड्या, धुक्याची चादर आणि छोट्या झर्यांचे सौंदर्य किल्ल्याच्या आकर्षणात भर घालते. मात्र, पायवाट ओलसर आणि निसरडी असल्याने ट्रेकर्सनी विशेष काळजी घेणे आवश्यक असते.

उन्हाळ्यात, म्हणजे मार्च ते मे दरम्यान, तापमान तुलनेने जास्त असते. तरीही सकाळच्या किंवा संध्याकाळच्या थंड हवेत किल्ला फिरणे आनंददायक ठरते. दुपारच्या उन्हाचा त्रास टाळण्यासाठी लवकर भेट देणे अधिक सोयीस्कर असते. कोणताही ऋतू असो, शिवनेरी किल्ल्याची ऐतिहासिक आणि निसर्गसंपन्नता प्रत्येक भेटीस अधिक खास बनवते. इतिहासप्रेमी आणि निसर्गप्रेमींसाठी हा किल्ला नेहमीच एक अप्रतिम अनुभव ठरतो.

शिवनेरी किल्ल्यावर कसे पोहोचाल?

शिवनेरी किल्ल्यापर्यंत पोहोचणे सोपे आणि सोयीस्कर आहे. पुण्यापासून साधारण ९० किमी आणि मुंबईपासून १५० किमी अंतरावर हा किल्ला स्थित आहे. पुण्यातून प्रवासी स्वतःच्या वाहनाने, टॅक्सीने किंवा एस.टी. बसने जुन्नरपर्यंत जाऊ शकतात. मुंबईहून येणाऱ्या पर्यटकांसाठी दोन पर्याय उपलब्ध आहेत – थेट गाडीने प्रवास करणे किंवा बसने आधी पुण्याला येऊन, नंतर जुन्नरकडे मार्गक्रमण करणे. जुन्नरपासून किल्ला केवळ २-३ किमी अंतरावर आहे. स्थानिक वाहनांची सोय उपलब्ध आहे, तसेच इच्छुक पर्यटक छोटासा ट्रेक करतही किल्ल्यावर जाऊ शकतात.

पुणे रेल्वे स्थानक हे शिवनेरी किल्ल्याच्या सर्वात जवळचे रेल्वे स्थानक आहे. हे स्थानक देशातील प्रमुख शहरांशी उत्तम प्रकारे जोडलेले आहे. रेल्वेने पुण्यापर्यंत येऊन, नंतर टॅक्सी किंवा एस.टी. बसने जुन्नर गाठता येते.
हवाई मार्गाने प्रवास करणाऱ्यांसाठी पुणे आंतरराष्ट्रीय विमानतळ हा सर्वात जवळचा पर्याय आहे. तिथून टॅक्सी किंवा बसने शिवनेरीपर्यंत पोहोचता येते.

शिवनेरीचा प्रवास निसर्गरम्य आणि आनंददायक असतो. सह्याद्रीच्या डोंगररांगांतून जाणाऱ्या वळणदार रस्त्यांवरून प्रवास करताना आल्हाददायक नजारे अनुभवता येतात. हिरवीगार टेकड्या, थंड वारा आणि निसर्गसौंदर्य या प्रवासाला अविस्मरणीय बनवतात. रस्ता, रेल्वे किंवा हवाई मार्ग, कोणत्याही पर्यायाने प्रवास केला तरी शिवनेरी किल्ल्यापर्यंत पोहोचणे सहज आणि रोमांचक ठरते.

इतर आकर्षणे

शिवनेरी किल्ल्याचा प्रवास केवळ ऐतिहासिक सफर नसून, त्याच्या आसपासच्या परिसरात अनेक अद्भुत ठिकाणे आहेत. इथे इतिहास, अध्यात्म आणि निसर्ग सौंदर्य यांचा अनोखा संगम पाहायला मिळतो. किल्ल्यापासून अवघ्या पाच किलोमीटर अंतरावर लेण्याद्री लेण्या आहेत. या प्राचीन बौद्ध लेण्या उत्कृष्ट शिल्पकलेचे दर्शन घडवतात. याच गुंफांमध्ये असलेले गिरीजात्मज मंदिर अष्टविनायकांपैकी एक असून, गणेशभक्तांसाठी हे पवित्र स्थळ आहे. गुंफांपर्यंतच्या चढाई दरम्यान दिसणारे विस्तीर्ण निसर्गदृश्य मन मोहून टाकते.

शिवनेरीपासून दहा किलोमीटरवर असलेली ओझर आणि गिरीजात्मज गणपती मंदिरे भक्तांसाठी विशेष आकर्षण आहेत. विघ्नहर गणेशाला समर्पित असलेले ओझर मंदिर देखण्या वास्तू कलेसाठी प्रसिद्ध आहे. इथली शांत आणि भक्तिमय वातावरण प्रार्थनेसाठी अगदी योग्य आहे.

निसर्ग प्रेमींसाठी माळशेज घाट हे स्वर्गासमान ठिकाण आहे. हे रमणीय स्थळ शिवनेरीपासून तीस किलोमीटरवर आहे. धुक्याने वेढलेले डोंगर, वाहणारे धबधबे आणि जैव विविधतेने नटलेला परिसर इथे पाहायला मिळतो. पावसाळ्यात तर हा संपूर्ण प्रदेश हिरव्यागार शालूत नटतो.

साहस प्रेमींनी नाणेघाटाला भेट द्यायलाच हवी. हा प्राचीन व्यापारी मार्ग आणि ट्रेकिंगचा प्रसिद्ध ठिकाण केवळ पस्तीस किलोमीटरवर आहे. इथल्या कोरीव शिला लेखांमधून शतकांपूर्वीच्या व्यापाऱ्यांच्या आठवणी जपल्या गेल्या आहेत. नाणेघाटातून सह्याद्री पर्वतरांगांचे विस्मयकारक दृश्य दिसते.

केवळ सहा किलोमीटर अंतरावर जुन्नर लेण्या आहेत. दोन हजार वर्षांपूर्वी कोरलेल्या या बौद्ध लेण्यांमध्ये चैत्यगृह आणि विहारांचा समावेश आहे. कोरीव नक्षीकाम, प्राचीन काळातील भिक्षूंचे वास्तव्य आणि शिल्पकला यामुळे हे ठिकाण विशेष आहे. इतिहास, अध्यात्म आणि निसर्ग यांचा सुंदर मिलाफ असलेल्या शिवनेरी आणि त्याच्या आजूबाजूच्या ठिकाणांना भेट देण्याचा अनुभव अविस्मरणीय ठरेल.

शिवनेरी किल्ल्याला का भेट द्यावी?

शिवनेरी किल्ला हा केवळ ऐतिहासिक वारसा नसून महाराष्ट्राच्या अभिमान, शौर्य आणि परंपरेचे प्रतीक आहे. इतिहासप्रेमी, ट्रेकिंगसाठी उत्सुक किंवा संस्कृतीचा अभ्यास करणारे कोणतेही पर्यटक इथे एक अद्वितीय अनुभव घेऊ शकतात. इथल्या प्रत्येक पायरीवर छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या बालपणाच्या आठवणी उमटलेल्या आहेत. किल्ल्याच्या भव्यतेचा अनुभव घेत असताना, त्या महान युगाचा साक्षीदार होण्याची संधी लाभते, ज्या काळाने भारताच्या भवितव्याला आकार दिला. इथल्या सुळक्यांवर उभे राहून सह्याद्रीच्या विस्तीर्ण रांगांचे सौंदर्य डोळ्यांत साठवता येते. शिवनेरीचा प्रत्येक दगड, प्रत्येक तटबंदी आणि प्रत्येक वाट इतिहासाचे सोनेरी पान उलगडते.