Purandar

पुरंदर किल्ला

पश्चिम घाटाच्या निसर्गरम्य परिसरात वसलेला पुरंदर किल्ला महाराष्ट्राच्या गौरवशाली इतिहासाचा आणि अदम्य शौर्याचा प्रतीक आहे. समुद्रसपाटीपासून १,३७४ मीटर उंचीवर उभा असलेला हा किल्ला अनेक ऐतिहासिक घटनांचा साक्षीदार आहे. इतिहासप्रेमी, निसर्गप्रेमी आणि साहसप्रिय पर्यटकांसाठी हे ठिकाण अत्यंत आकर्षक आहे.

पुण्यापासून सुमारे ५० किमी अंतरावर स्थित असलेल्या या किल्ल्यावर पोहोचताना निसर्गाच्या अद्भुत सौंदर्याचा अनुभव येतो. पुरंदर किल्ल्याची भव्यता आणि त्याच्या आजूबाजूच्या डोंगररांगांचा देखावा थक्क करणारा आहे. इथली शांतता आणि ऐतिहासिक वारसा मनाला भारावून टाकतो.

पुरंदर किल्ला केवळ एक पर्यटनस्थळ नसून, ते इतिहास आणि साहस यांचा मिलाफ आहे. येथे ट्रेकिंगचा आनंद घेताना इतिहासाच्या आठवणी जाग्या होतात. शत्रूंपासून संरक्षणासाठी बांधलेली मजबूत तटबंदी आणि प्राचीन वास्तुशिल्प अजूनही अभिमानाने उभे आहेत. प्रत्येक प्रवाशासाठी हा किल्ला वेगळ्या आठवणी देऊन जातो. इतिहास आणि निसर्ग यांचा अनोखा संगम अनुभवण्यासाठी पुरंदर किल्ल्याला नक्की भेट द्या.

इतिहास

पुरंदर किल्ल्याचा इतिहास ११व्या शतकापासून सुरू होतो. यादव राजवटीच्या काळात बांधलेला हा किल्ला नंतर अनेक सत्ताधीशांच्या ताब्यात गेला. मराठ्यांच्या इतिहासात याला विशेष महत्त्व आहे.

सुरुवातीला यादवांच्या अधिपत्याखाली असलेल्या पुरंदर किल्ल्यावर नंतर बहमनी सल्तनत आणि नंतर बीजापूरच्या आदिलशाहीने ताबा मिळवला. प्रत्येक सत्ताधीशाने किल्ल्याच्या संरक्षण व्यवस्थेत सुधारणा केली. त्याचे भौगोलिक आणि लष्करी महत्व सर्वांनी ओळखले. १६४६ मध्ये, तरुण छत्रपती शिवाजी महाराजांनी पुरंदर किल्ला जिंकला. हा विजय त्यांच्या स्वतंत्र राज्य स्थापनेच्या दिशेने मोठे पाऊल ठरला. मराठ्यांसाठी हा किल्ला महत्त्वाचा गड बनला आणि मुघलांच्या विरोधात लढाईत मोलाची भूमिका बजावू लागला. मिर्झा राजा जयसिंह याने किल्ल्याचा वेढा घातल्यावर, पुरंदर तहाच्या अटींनुसार शिवाजी महाराजांना हा किल्ला आणि इतर २३ किल्ले मुघलांना सोडावे लागले. परंतु, आपल्या रणनीतीच्या जोरावर त्यांनी नंतर हा किल्ला पुन्हा जिंकला. पुरंदर केवळ लष्करी दृष्टिकोनातून महत्त्वाचा नाही तर तो मराठ्यांच्या सांस्कृतिक वारशाचाही अभिन्न भाग आहे. येथेच छत्रपती संभाजी महाराजांचा जन्म झाला.

आज हा किल्ला मराठ्यांच्या शौर्याचा प्रतीक म्हणून ओळखला जातो. इतिहासप्रेमी, ट्रेकिंग प्रेमी आणि साहस शोधणाऱ्या पर्यटकांसाठी पुरंदर किल्ला एक अद्भुत ठिकाण आहे.

वास्तुरचना

पुरंदर किल्ला मध्ययुगीन लष्करी स्थापत्यशास्त्राचा उत्कृष्ट नमुना आहे. तो केवळ एक गड नसून, रणनीती आणि ऐतिहासिक महत्त्वाची साक्ष देणारा अभेद्य किल्ला आहे. हा किल्ला दोन मुख्य भागांमध्ये विभागलेला आहे. वरचा किल्ला म्हणजेच मुख्य पुरंदर किल्ला, येथे सैनिकांचे राहण्याचे ठिकाण, धान्यकोठारे आणि महत्त्वाच्या इमारती होत्या. खालचा किल्ला, वज्रगड, संरक्षणाच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचा होता. इथून शत्रूंच्या हालचालींवर बारीक नजर ठेवता येत असे.
या किल्ल्याचे प्रमुख आकर्षण म्हणजे दिल्लीदरवाजा. हा मजबूत दरवाजा शत्रूंच्या आक्रमणांना तोंड देण्यासाठी बांधण्यात आला होता. त्याची रचना किल्ल्याच्या अभेद्य संरक्षण यंत्रणेचे प्रतीक आहे. किल्ल्यात असलेले केदारेश्वर मंदिर, भगवान शंकराला समर्पित आहे. यावरून किल्ला केवळ लष्करी केंद्र नव्हता, तर श्रद्धेचे स्थानदेखील होते.
या किल्ल्यावर मुघलांविरुद्ध पराक्रम गाजवलेल्या मुरारबाजी देशपांड्यांची भव्य मूर्ती उभारण्यात आली आहे. त्यांच्या शौर्यकथांनी हा किल्ला उजळून निघाला आहे. आज हा किल्ला इतिहासप्रेमी, ट्रेकिंगसाठी आवड असणारे आणि अध्यात्मिक शांती शोधणाऱ्या पर्यटकांना आकर्षित करतो. सह्याद्रीच्या निसर्गरम्य पर्वतरांगांमध्ये उभा असलेला हा किल्ला इतिहास, पराक्रम आणि अभेद्य वास्तुकलेचा उत्तम संगम आहे.

पर्यटकांसाठी खास आकर्षण

पुरंदर किल्ला इतिहास, साहस आणि निसर्गसौंदर्याचा अद्भुत संगम आहे. हा किल्ला अन्वेषक आणि इतिहासप्रेमींसाठी एक आकर्षक ठिकाण आहे. किल्ल्यापर्यंत पोहोचण्याचा प्रवास रोमांचकारी आहे. वळणावळणाच्या वाटा, दाट झाडी आणि प्राचीन अवशेष यामधून जाणारा ट्रेक साहस प्रेमींसाठी एक उत्तम अनुभव आहे. हा मध्यम स्तराचा ट्रेक असल्याने नवशिक्यांपासून अनुभवी गिर्यारोहकांपर्यंत सर्वांसाठी तो योग्य आहे.

किल्ल्याच्या माथ्यावर पोहोचल्यावर सह्याद्रीच्या डोंगररांगा आणि आजूबाजूच्या दऱ्यांचे विहंगम दृश्य नजरेस पडते. हे निसर्गरम्य दृश्य छायाचित्रकारांसाठी पर्वणी असते. इथून दिसणारा सूर्योदय आणि सूर्यास्त सोनसळी छटांनी आसमंत उजळून टाकतो. हा किल्ला पक्षी प्रेमींसाठीही स्वर्ग आहे. विविध पक्ष्यांची संथ झेप आणि निळ्याशार आकाशाच्या पार्श्वभूमीवर दिसणारे त्यांचे मनमोहक उडणे निसर्ग प्रेमींसाठी एक विशेष अनुभव ठरतो.

सांजसंजीवनी अनुभवण्यासाठी छावणी करत ताऱ्याखाली रात्र घालवणे हा अनोखा आनंद असतो. किल्ल्यावरून पॅराग्लायडिंग करण्याची संधीही उपलब्ध आहे. त्यामुळे रोमांच प्रेमींना किल्ल्याचे विहंगम दृश्य हवेतून पाहता येते. साहस, इतिहास आणि निसर्ग सौंदर्य शोधणाऱ्या पर्यटकांसाठी पुरंदर किल्ला एक अविस्मरणीय अनुभव ठरतो.

भेट देण्यासाठी सर्वोत्तम काळ

पुरंदर किल्ला प्रत्येक ऋतूमध्ये वेगळी अनुभूती देतो. योग्य वेळ निवडल्यास प्रवास अधिक आनंददायी होतो. पावसाळ्यात किल्ला निसर्गाच्या हिरव्या शालूने सजतो. धुके प्राचीन तटबंदीला मिठी मारते. डोंगर उतारांवर लहानसहान धबधबे ओसंडून वाहतात. ढग किल्ल्याच्या सानिध्यात तरंगताना स्वप्नवत वातावरण निर्माण होते. मात्र, या काळात वाटा निसरड्या होतात, त्यामुळे काळजी घेणे गरजेचे असते. उत्तम पकड असलेले ट्रेकिंग शूज आवश्यक ठरतात.

हिवाळा हा किल्ला पाहण्यासाठी सर्वोत्तम ऋतू आहे. थंड आणि आल्हाददायक हवामान प्रवास सुखद बनवते. स्वच्छ आकाशामुळे सह्याद्रीच्या डोंगररांगांचे अप्रतिम दृश्य दिसते. गार वाऱ्याच्या सोबतीने ट्रेकिंगचा आनंद काही वेगळाच असतो. या ऋतूमध्ये किल्ल्याच्या अवशेषांमध्ये फिरण्याचा अनुभव ताजेतवाने करणारा असतो.

उन्हाळ्यात उष्णता जाणवते, पण सकाळी लवकर किंवा संध्याकाळी ट्रेक केल्यास प्रवास सुखकर होतो. माथ्यावर पोहोचल्यावर मिळणारा गार वारा उन्हाचा त्रास विसरवतो. सूर्योदय आणि सूर्यास्ताच्या वेळेस आकाश विविध रंगांनी उजळून निघते. हिवाळा हा सर्वात सोयीस्कर काळ आहे, तर पावसाळा साहसी पर्यटकांसाठी खास अनुभव देतो. कोणत्याही ऋतूमध्ये गेलात तरी किल्ल्याचे ऐतिहासिक आणि निसर्गसौंदर्य मन वेधून घेते. प्रत्येक ऋतूमध्ये पुरंदर किल्ला वेगळा भासतो, म्हणून तो वर्षभर भटकंतीसाठी एक उत्तम ठिकाण आहे.

पुरंदर किल्ल्यावर कसे पोहोचाल?

पुरंदर किल्ल्यावर पोहोचणे सोपे आणि आनंददायी आहे. विविध वाहतूक पर्यायांमुळे हा प्रवास सोयीस्कर ठरतो.

सर्वात जवळचे विमानतळ पुणे आंतरराष्ट्रीय विमानतळ आहे. तेथून नारायणपूरपर्यंत टॅक्सी आणि सार्वजनिक वाहतूक सहज उपलब्ध असते. पुणे रेल्वे स्थानक हे सर्वात जवळचे रेल्वे स्थानक आहे. प्रमुख शहरांमधून येथे रेल्वेगाड्या येतात. स्थानकावरून बस किंवा टॅक्सीने नारायणपूर गाठता येते.

रस्त्याने प्रवास करताना पुण्याहून किल्ल्यापर्यंत साधारणपणे दीड तास लागतो. राष्ट्रीय महामार्ग ६५ आणि सासवड मार्गे हा प्रवास निसर्गरम्य ठरतो. मुंबईहून गाडीने यायला चार ते पाच तास लागतात. मुंबई-पुणे द्रुतगती मार्ग आणि राष्ट्रीय महामार्ग ६५ वरून प्रवास करताना बदलणारे निसर्गदृश्य प्रवास अधिक सुंदर बनवतात.

बजेट प्रवाशांसाठी राज्य परिवहन बस आणि शेअर जीप नियमितपणे पुण्याहून नारायणपूरकडे जातात. तेथून किल्ल्यापर्यंतचा छोटा पण रोमांचक ट्रेक हा प्रवास अधिक मजेदार बनवतो. वळणावळणाच्या पायवाटा आणि निसर्गसौंदर्य यामुळे हा अनुभव अविस्मरणीय ठरतो.

कोणत्याही मार्गाने प्रवास केला तरी पुरंदरचा प्रवास नेहमीच मनमोहक ठरतो. गडावर पोहोचण्याआधीच महाराष्ट्राच्या समृद्ध वारशाची झलक अनुभवता येते. किल्ल्यावर पोहोचण्याचा प्रवासही तितकाच थरारक आणि संस्मरणीय असतो.

इतर आकर्षणे

पुरंदर किल्ल्याची सफर ही केवळ इतिहासाच्या भेटीपुरती मर्यादित नाही. या गडाच्या सान्निध्यात अनेक सुंदर ठिकाणे आहेत, जी ही सफर अधिक रोमांचक आणि समृद्ध बनवतात.

नारायणेश्वर मंदिर हे असेच एक आकर्षण आहे. हे हेमाडपंती शैलीतील अप्रतिम शिल्पकलेचे उदाहरण आहे. भगवान विष्णूंना समर्पित हे मंदिर पाहताना त्याच्या कोरीव नक्षीकामाची भुरळ पडते. भक्तांसाठी केतकावळे येथील बाळाजी मंदिर विशेष आकर्षण आहे. प्रसिद्ध तिरुपती बालाजी मंदिराच्या प्रतिकृती सारखे हे मंदिर महाराष्ट्रभरातून भाविकांना आकर्षित करते. याशिवाय, जेजुरीचा खंडोबा मंदिर नक्कीच पाहण्यासारखे आहे. येथे दरवर्षी साजरा होणारा केशरी हळदीचा सण हा एक अनोखा आणि रंगीबेरंगी सोहळा असतो.

इतिहासप्रेमींनी सासवडला भेट द्यायलाच हवी. मराठा इतिहासाशी जोडलेले हे शहर अनेक पुरातन मंदिरे आणि पेशवे बाळाजी विश्वनाथ यांच्या वास्तव्यामुळे ओळखले जाते. साहसप्रेमींसाठी सिंहगड किल्ल्याचा ट्रेक हा उत्तम पर्याय आहे. ऐतिहासिक लढायांनी नटलेला हा गड सह्याद्रीच्या रम्य दृश्यांसाठी प्रसिद्ध आहे. याशिवाय, गरमागरम पिठलं-भाकरी आणि खमंग कांदा भजी ही सिंहगडची खासियत असून हा प्रवास अधिक चवदार आणि संस्मरणीय बनवते.

पुरंदर किल्ल्याला का भेट द्यावी?

पुरंदर किल्ला हा केवळ एक प्राचीन गड नाही, तर तो महाराष्ट्राच्या गौरवशाली इतिहासाचे दार उघडणारा एक ठेवा आहे. हा किल्ला साहस प्रेमींसाठी स्वर्ग असून निसर्गप्रेमीं साठीही एक शांत आश्रयस्थान आहे. डोंगरदऱ्यांमधून वळण घेत जाणाऱ्या पायवाटांवरून ट्रेकिंग करताना निसर्गाच्या अप्रतिम सौंदर्याचा आनंद लुटता येतो. गडाच्या प्रत्येक कोपऱ्यात मराठा वीरांच्या शौर्याच्या कथा दडल्या आहेत. येथून दिसणारे सह्याद्रीचे विहंगम दृश्य डोळ्यांचे पारणे फेडणारे आहे.

पुरंदरच्या रम्य वातावरणात फिरताना इतिहास, रोमांच आणि निसर्ग यांचा अनोखा संगम अनुभवता येतो. गडाच्या भव्य तटबंदीपासून ते भग्नदशेत असलेल्या प्राचीन वास्तूंपर्यंत प्रत्येक गोष्ट आपल्याला इतिहासात पुन्हा एकदा प्रवास घडवते. इथे आल्यावर प्रत्येक जण काही ना काही खास आठवणी घेऊनच परत जातो. जर तुम्हाला इतिहासाचा ठेवा, साहसाची चुणूक आणि निसर्गाच्या सान्निध्यात रमण्याचा आनंद घ्यायचा असेल, तर पुरंदर किल्ल्याला नक्की भेट द्या. हा अनुभव अविस्मरणीय ठरेल.