Gawilgad

गाविलगड किल्ला

सातपुडा पर्वतरांगांमध्ये दिमाखात उभा असलेला गाविलगड किल्ला इतिहासाच्या आणि स्थापत्यशास्त्राच्या भव्यतेचा एक उत्तम नमुना आहे. त्याच्या भक्कम तटबंदी, उंच डोंगरमाथ्यावरील जागा आणि अजिंक्य वास्तुरचना पाहून कोणालाही थक्क व्हायला होते. या किल्ल्याने अनेक राजवटींचा उत्थान आणि अस्त पाहिला आहे. इथल्या प्रत्येक दगडामध्ये पराक्रमाच्या आणि रणसंग्रामाच्या कथा दडलेल्या आहेत.

या किल्ल्याचा अजून एक विशेष भाग म्हणजे त्याचे नैसर्गिक सौंदर्य. हिरव्यागार डोंगरांनी वेढलेला हा किल्ला निसर्गप्रेमींसाठी एक पर्वणी आहे. इथून दिसणाऱ्या सह्याद्रीच्या खोर्‍यांमधील नजारे डोळ्यांचे पारणे फेडतात. इतिहासाची झलक अनुभवायची असेल, भव्य वास्तुकलेचे गूढ उलगडायचे असेल आणि निसर्गाच्या सान्निध्यात रमायचे असेल, तर गाविलगड किल्ल्याची सफर तुमच्यासाठी अपूर्व ठरेल.

इतिहास

गाविलगड किल्ल्याचा इतिहास बाराव्या शतकापर्यंत मागे जातो. स्थानिक गवळी राजाने मातीच्या तटांनी बांधलेली ही पहिली रचना होती, असे मानले जाते. या किल्ल्याचे नाव गवळी समाजावरून पडले आहे, जे त्या काळी विदर्भातील बऱ्हाणपूर आणि इलिचपूरच्या प्रदेशात वास्तव्यास होते. १४२५ मध्ये बहमनी सुलतान अहमद शाह वली इलिचपूरमध्ये असताना या किल्ल्याचे महत्त्व ओळखले. त्याने तिथे मजबूत दगडी किल्ल्याची पायाभरणी केली, आणि त्या क्षणापासून गाविलगड अभेद्य बनत गेला.

सोळाव्या आणि सतराव्या शतकात गाविलगड किल्ला अनेक राजवटींसाठी मोलाचा ठरला. मुघल आणि मराठे यांच्यात या किल्ल्यासाठी लढाया झाल्या. मराठ्यांनी, विशेषतः पेशव्यांनी, त्याच्या तटबंदीला अधिक भक्कम केले आणि तो एक अजेय दुर्ग बनवला. दगडी तट, मजबूत बुरुज आणि गुप्त बोगद्यांमुळे हा किल्ला आक्रमणकारांसाठी मोठे आव्हान ठरत होता.

गाविलगडच्या इतिहासातील सर्वात महत्त्वाचा प्रसंग १८०३ मध्ये घडला. दुसऱ्या इंग्रज-मराठा युद्धात, १५ डिसेंबर रोजी आर्थर वेलेस्लीच्या नेतृत्वाखालील ब्रिटिश सैन्याने किल्ल्यावर जोरदार हल्ला चढवला. मजबूत संरक्षण असूनही, इंग्रजांनी युक्तीने किल्ल्याच्या भिंतींना भगदाड पाडले आणि किल्ला काबीज केला. या विजयाने संपूर्ण युद्धाचे पारडे ब्रिटिशांकडे झुकवले.

आज हा किल्ला त्या तेजस्वी इतिहासाचा साक्षीदार आहे. त्याच्या तटांवर उभं राहिल्यावर भूतकाळातील रणसंग्राम डोळ्यांसमोर उभे राहतात. इतिहासप्रेमी आणि साहसशौकिनांसाठी गाविलगड किल्ला हा नक्कीच अनुभवण्यासारखा ठिकाण आहे.

वास्तुरचना

गाविलगड किल्ला हा केवळ एक लष्करी तटबंदी नव्हे, तर तो विविध संस्कृतींच्या मिश्रणाने घडलेले एक अप्रतिम वास्तुकलाशिल्प आहे. शतकानुशतके हा किल्ला वेगवेगळ्या साम्राज्यांच्या प्रभावाखाली राहिला, आणि त्याच्या रचनेत त्याचा ठसा उमटलेला दिसतो.

हा किल्ला प्रचंड विस्तीर्ण असून, त्याची गुंतागुंतीची रचना शत्रूंना दिशाभूल करण्यासाठी तयार करण्यात आली होती. उंच दगडी भिंती, भक्कम बुरुज, आणि दूरवर नजर ठेवणारे मनोरे हे त्याच्या संरक्षणव्यवस्थेचे मुख्य भाग होते. खोल खंदक आणि खडी चढणी यामुळे थेट आक्रमण करणे जवळपास अशक्य होते.

गाविलगडचे दरवाजे हे त्याच्या भव्यतेचे आणखी एक वैशिष्ट्य आहेत. मुख्य प्रवेशद्वार ‘दिल्ली दरवाजा’ हा नजरेत भरणारा असून, त्यावरील नक्षीकाम आणि कोरीव मूर्ती इतिहासाच्या महत्त्वपूर्ण घटनांची साक्ष देतात. किल्ल्यातील काही भिंतींवर कोरलेल्या फारसी शिलालेखांमधून विविध राजवटींच्या आठवणी जिवंत होतात.

किल्ल्याच्या आत प्रवेश करताच जुन्या राजवाड्यांचे अवशेष, मशिदी, आणि धान्यकोठारे पाहायला मिळतात. जामा मस्जिद हे त्या काळच्या उत्कृष्ट स्थापत्य शास्त्राचे प्रतीक आहे. त्याच्या कमानी आणि घुमट आजही भूतकाळाची भव्यता दर्शवतात. जरी काळाच्या प्रवाहाने काही वास्तू भग्न झाल्या असल्या, तरी त्या इथल्या समृद्ध इतिहासाची झलक आजही दाखवतात. गाविलगडचा भव्य विस्तार आणि मजबूत बांधणी पाहताना त्याच्या सुवर्णकाळातील वैभवाची जाणीव होते.

भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील योगदान

गाविलगड किल्ल्याचा सुवर्णकाळ जरी मध्ययुगात होता, तरी त्याची गाथा स्वातंत्र्य लढ्यातही प्रेरणादायी ठरली. हा किल्ला केवळ दगडांनी बांधलेला तट नव्हता, तर तो स्वातंत्र्याच्या तेजस्वी ज्वालेचा साक्षीदार होता. इंग्रजांच्या विरुद्ध संघर्ष करताना या भिंतींनी अनेक रणसंग्राम पाहिले. प्रत्येक बुरुज, प्रत्येक दरवाजा, हे त्यावेळी लढलेल्या वीरांच्या शौर्यकथांचे जणू जिवंत साक्षीदार बनले.

गाविलगड म्हणजे प्रतिकार आणि धैर्य यांचे प्रतीक होते. जिथे शत्रूच्या तोफा गर्जत होत्या, तिथे क्रांतिकारकांच्या निर्धाराचा आवाज अधिक प्रखर होता. या गडाने अनेक स्वातंत्र्यसैनिकांना प्रेरणा दिली. त्याच्या प्रचंड तटबंदी प्रमाणेच येथील लढवय्यांचे मनोबलही अढळ होते. आजही या गडावर उभे राहिले की त्या रणधुमाळीचे पडसाद ऐकू येतात. इतिहासाच्या पानांमध्ये जरी गाविलगड नोंदवला गेला असला, तरी त्याचा आत्मा अजूनही भारावून टाकणारा आहे.

पर्यटकांसाठी खास अनुभव

गाविलगड किल्ला म्हणजे इतिहासप्रेमी आणि साहस शोधणाऱ्यांसाठी एक अद्भुत सफर. अमरावती जिल्ह्यातील चिखलदऱ्याच्या डोंगररांगेत वसलेला हा किल्ला निसर्गसौंदर्याने नटलेला आहे. दाट जंगल आणि खडतर वाटांमधून किल्ल्याचा प्रवास सुरू होतो. या मार्गावरून जाताना समोर दिसणारे विहंगम नजारे मन मोहून टाकतात. जवळच असलेले मेलघाट व्याघ्र प्रकल्प या सफरीत अजूनच रोमांचकता वाढवते.

इतिहासाच्या पाऊलखुणा जपण्यासाठी गाविलगडच्या संवर्धनासाठी प्रयत्न सुरू आहेत. काही भाग भग्नावस्थेत असले तरी, पुन्हा नव्याने जिवंत करण्यासाठी विशेष योजना राबवल्या जात आहेत. जुन्या दरवाजांवर कोरलेली नक्षी, तटबंदीवरील शिलालेख, मोडलेल्या पण तरीही भारदस्त दिसणाऱ्या वास्तू या किल्ल्याच्या ऐश्वर्याची साक्ष देतात.

किल्ल्याच्या बुरुजावर उभे राहिले की क्षितिजापर्यंत पसरलेले निसर्गाचे रूपडं डोळ्यात भरून घेताना एक वेगळीच अनुभूती येते. इथले प्रत्येक दगड, प्रत्येक भिंत इतिहासातील शौर्याच्या कथा सांगताना भासते. लढाया, रणनीती, आणि स्थापत्यकलेचा मिलाफ पाहताना विस्मय वाटतो. हा किल्ला म्हणजे भूतकाळात डोकावण्याची एक रोमांचकारी संधी आहे.

भेट देण्यासाठी सर्वोत्तम काळ

गाविलगड किल्ला भटकंतीसाठी सर्वोत्तम काळ ऑक्टोबर ते मार्चदरम्यान असतो. या काळात हवामान आल्हाददायक आणि थंडसर राहते, त्यामुळे किल्ल्याचा इतिहास शोधणे आणि त्याचा देखणा नजारा अनुभवणे अधिक आनंददायक होते. हिवाळ्यात येथील थंडगार वाऱ्याचा स्पर्श आणि स्वच्छ आकाश किल्ल्याच्या भव्य वास्तुकलेचा आस्वाद घेण्यास परिपूर्ण वातावरण निर्माण करतात.

पावसाळ्यात गाविलगड परिसर जणू निसर्गाने हिरव्या गालीच्याने नटलेला असतो. धुके आणि लहानसहान धबधबे या भागाच्या सौंदर्यात भर घालतात. मात्र, या काळात चिखल आणि ओलसर रस्त्यांमुळे किल्ल्यावर चढणे थोडे कठीण होऊ शकते. उन्हाळ्यात मात्र इथली उष्णता आणि रखरखाटामुळे भटकंती त्रासदायक वाटू शकते.

इतिहासप्रेमी, साहसप्रेमी आणि निसर्गप्रेमींसाठी गाविलगड किल्ला एक अद्वितीय ठिकाण आहे. थंड हवेच्या काळात किल्ला पाहण्याचा अनुभव संस्मरणीय ठरतो. या काळात किल्ल्याच्या तटबंदीवर उभं राहून दिसणारे रम्य सह्याद्रीचे नयनरम्य दृश्य पाहणे ही पर्वणीच असते.

गाविलगड किल्ल्यावर कसे पोहोचाल?

चिखलदरा, ऐतिहासिक गाविलगड किल्ल्याचे घर, प्रवाशांसाठी उत्तमरीत्या जोडलेले आहे. रस्त्याने प्रवास करायचा असल्यास, महाराष्ट्रातील प्रमुख शहरांमधून अमरावती पर्यंत नियमित एसटी बस आणि खासगी टॅक्सी उपलब्ध आहेत. अमरावतीपासून सुमारे १०० किमी अंतरावर असलेले चिखलदरा दाट जंगलं आणि डोंगरमाथ्यांच्या रम्य वाटेने सहज गाठता येते.

रेल्वेने प्रवास करणाऱ्यांसाठी सर्वात जवळचे स्थानक अमरावती आहे. तिथून बस किंवा टॅक्सीने चिखलदऱ्याचा प्रवास करता येतो. हवाई मार्गाने येऊ इच्छिणाऱ्यांसाठी नागपुरातील डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आंतरराष्ट्रीय विमानतळ सर्वात सोयीस्कर पर्याय आहे. नागपूरपासून चिखलदरा सुमारे २३० किमी अंतरावर आहे. तिथून प्रवाशांना खासगी टॅक्सी, भाड्याने कार किंवा बसचा पर्याय उपलब्ध असतो.

प्रवास कोणत्याही मार्गाने केला तरी चिखलदऱ्याच्या दिशेने जाताना निसर्गाच्या सौंदर्याने मन भारावून जाते. हिरवाईने नटलेले डोंगर, धबधबे आणि थंड हवा प्रवासाला एक वेगळेच सुखद रूप देतात. गाविलगड किल्ल्याचा इतिहास, निसर्गरम्य चिखलदरा आणि तिथला शांत अनुभव हे सर्व मिळून येथे येण्याचा आनंद द्विगुणित करतात.

इतर आकर्षणे

गाविलगड किल्ल्याची सफर ही केवळ ऐतिहासिक भिंतींच्या शोधाने संपत नाही. या परिसरात निसर्गसौंदर्य आणि सांस्कृतिक ठेव्यांनी भरलेली अनेक आकर्षणे आहेत. त्यातील सर्वात मोहक ठिकाण म्हणजे चिखलदरा हिल स्टेशन. महाराष्ट्रातील एकमेव कॉफी उत्पादन करणाऱ्या भागात वसलेले हे ठिकाण हिरवाईने नटलेले आहे. इथली शांत तळी, उंच डोंगरमाथ्यावरून दिसणारे थरारक नजारे आणि गारठवणारी हवा मन मोहून टाकते.

वन्यजीव प्रेमींना मेळघाट व्याघ्र प्रकल्पाचं वेड लागतं. घनदाट जंगलं, खोल दऱ्या आणि निसर्गाच्या सानिध्यात वसलेला हा अभयारण्य क्षेत्र वाघ, बिबटे, अस्वल आणि असंख्य दुर्मिळ पक्ष्यांचं घर आहे. जंगल सफारी करताना इथल्या वन्यजीवांचे अनोखे दर्शन हा एक अद्वितीय अनुभव ठरतो.

भिमकुंड या पौराणिक स्थळाला भेट दिल्याशिवाय सफर अपूर्णच वाटते. महाभारतातील भीमाशी संबंधित असलेला हा प्राचीन जलस्रोत पवित्र मानला जातो. शांत आणि निसर्गरम्य वातावरणात वसलेले हे ठिकाण मनाला प्रसन्नता देतं.

मुख्तागिरी जैन मंदिरे हा आणखी एक अद्वितीय ठेवा. हिरव्यागार जंगलाच्या कुशीत आणि वाहत्या धबधब्यांच्या सान्निध्यात वसलेली ही ५२ सुंदर कोरीव मंदिरे केवळ जैन श्रद्धेचे प्रतीक नसून स्थापत्यकलेचा उत्कृष्ट नमुना आहेत. इथलं निर्मळ वातावरण आणि मंत्रमुग्ध करणारी कलाकुसर प्रत्येक पर्यटकाला भारावून टाकते.

साहसप्रेमी, इतिहासप्रेमी किंवा निसर्गाच्या शांततेचा शोध घेणाऱ्या पर्यटकांसाठी हा संपूर्ण परिसर अपूर्व आनंद देणारा आहे. गाविलगड किल्ल्याचा इतिहास अनुभवताना या निसर्गरम्य स्थळांची सफर केल्यास ही सहल अविस्मरणीय ठरते.

गाविलगड किल्ल्याला का भेट द्यावी?

गाविलगड किल्ला हा महाराष्ट्राच्या इतिहासाचा भव्य साक्षीदार आहे. इथल्या भिंतींमध्ये पराक्रमाच्या गाथा गुंजतात. शौर्य, डावपेच आणि अप्रतिम स्थापत्यकलेचा वारसा इथे जिवंत आहे. घनदाट जंगलाच्या सान्निध्यात, डोंगराच्या सुळक्यावर उभा असलेला हा किल्ला केवळ इतिहासप्रेमींसाठी नाही, तर निसर्गप्रेमी आणि साहस शौकिनांसाठी हे अद्वितीय अनुभव देतो.

खडकाळ वाटांवरून पुढे जाताना प्राचीन दरवाजे, मजबूत बुरुज आणि मोहक कोरीव काम नजरेत भरते. इथल्या तटबंदीवर उभं राहून नजर फिरवली की दरीच्या खोलवर पसरलेला निसर्गरम्य नजारा मंत्रमुग्ध करतो. वाऱ्याच्या झुळूकीत इतिहासाचे बोल ऐकू येतात.

या किल्ल्याचा प्रत्येक कोपरा वेगळ्या कहाण्या सांगतो. इथे आलेला प्रत्येक जण इतिहासाच्या पाऊलखुणा शोधत रमतो. गाविलगड किल्ल्याचा हा थरारक प्रवास मनामध्ये कायमचा कोरला जातो.