Tuljapur

तुळजा भवानी

तुळजाभवानीचे मंदिर म्हणजे केवळ एक तीर्थस्थान नाही, तर शक्ती, भक्ती आणि इतिहासाचे प्रतीक आहे. धाराशिव जिल्ह्यातील तुळजापूर येथे वसलेले हे मंदिर महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक वारशाचा अभिमान आहे. देवी भवानी ही पार्वतीची रूप आहे आणि ती आपल्या भक्तांना शक्ती आणि संरक्षण देणारी मानली जाते.

हे मंदिर ५१ शक्तिपीठांपैकी एक असून दरवर्षी हजारो भक्त येथे देवीच्या कृपेचा लाभ घेण्यासाठी येतात. या मंदिराचा इतिहास मराठेशाहीशी अतूटपणे जोडलेला आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी याच देवीच्या कृपेने स्वराज्याची स्थापना केली, असे मानले जाते. त्यामुळे या मंदिराला केवळ धार्मिक नव्हे, तर ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक महत्त्वही आहे.

तुळजाभवानी मातेच्या मंदिरात आल्यावर भक्तांना एक अनोखी ऊर्जा जाणवते. गाभाऱ्यातील देवीचे भव्य रूप भक्तांच्या मनात श्रद्धेची ज्योत प्रज्वलित करते. हे मंदिर म्हणजे भक्तीचा उत्सव आणि इतिहासाचा गौरव एकत्र अनुभवण्याचे पवित्र स्थान आहे.

इतिहास

तुळजाभवानी मंदिराचा इतिहास बाराव्या शतकापर्यंत मागे जातो. कदंब राजवंशातील मराठा महामंडलेश्वर मारददेव यांनी या मंदिराच्या उभारणीस प्रारंभ केला. काळाच्या ओघात अनेक राजे आणि भक्तांनी मंदिराच्या जिर्णोद्धार आणि विस्तारात योगदान दिले. त्यामुळे या मंदिराने केवळ धार्मिकच नव्हे, तर वास्तुकलात्मक आणि आध्यात्मिक परिवर्तनाचा साक्षीदार म्हणून आपले स्थान टिकवले आहे.

छत्रपती शिवाजी महाराजांसाठी तुळजाभवानी ही केवळ कुलदेवता नव्हती, तर स्वराज्य स्थापनेच्या मार्गातील शक्ती आणि प्रेरणा होती. असे मानले जाते की, स्वतः देवीने महाराजांना ‘भवानी तलवार’ प्रदान केली होती. ही तलवार केवळ एक शस्त्र नव्हे, तर देवीच्या आशीर्वादाचे प्रतीक होती. भवानी मातेच्या कृपेने महाराजांनी हिंदवी स्वराज्याची स्थापना केली.

या मंदिराला ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. इथे आल्यावर केवळ भक्तीच नव्हे, तर इतिहासाचाही साक्षात्कार होतो. मंदिरातील पुरातन शिल्पकला आणि भक्तांच्या श्रद्धेचा महिमा पाहून मन भक्तिरसात न्हाऊन निघते. येथे आल्यावर प्रत्येकजण देवीच्या कृपेने भारावून जातो.

मंदिर संकुल

यमुनाचल डोंगरावर विसावलेले तुळजाभवानी मंदिर हेमाडपंथी स्थापत्यशैलीचे अद्भुत उदाहरण आहे. काळ्या दगडात कोरलेली भव्य रचना प्राचीन शिल्पकलेचा उत्तम नमुना आहे. नाजूक कोरीव कामांनी सजलेली भिंती इतिहासाचा मागोवा घेत भक्तांना मंत्रमुग्ध करतात. मंदिराच्या प्रवेशद्वारावर उभा असलेला ‘सरदार निंबाळकर दरवाजा’ भक्तांना एक वेगळ्याच आध्यात्मिक जगात घेऊन जातो.

मंदिराच्या प्रांगणात वेगवेगळ्या देवतांची लहान मंदिरे आहेत. येथे भगवान नरसिंह, खंडोबा आणि चिंतामणी यांच्या प्रतिमांची पूजा होते. या मंदिरांमुळे संपूर्ण परिसरात एक अद्वितीय भक्तीमय वातावरण निर्माण होते. देवीचे गाभाराच क्षेत्र मंदिराचा आत्मा आहे. येथे स्वयंभू तुळजाभवानी मातेची तीन फूट उंच काळ्या दगडातील मूर्ती विराजमान आहे.

अष्टभुजा असलेली ही प्रतिमा देवीच्या पराक्रमाचे प्रतीक आहे. प्रत्येक हातात शस्त्रे धरलेली असून ती दुष्टांचा नाश करणारी आहे. तिच्या एका हातातील अभयमुद्रा भक्तांना सुरक्षिततेचा आणि आशीर्वादाचा संदेश देते. या जागेतील पवित्रता आणि चैतन्य भक्तांना अपूर्व शांतता आणि शक्तीचा अनुभव देते.

धार्मिक विधी आणि पूजापाठ

तुळजाभवानी मंदिरातील नित्यपूजा भक्तिभावाचे जिवंत रूप आहे. पहाटे सुरू होणारी काकड आरती मंदिराच्या वातावरणाला पावित्र्य आणि आध्यात्मिक ऊर्जा देते. मंत्रोच्चार, भजन आणि भक्तांच्या श्रद्धेने संपूर्ण परिसर भारावून जातो. दिवसभर देवीच्या पूजेसाठी विविध विधी पार पडतात. अभिषेकाच्या शीतल जलधारांनी देवीला स्नान घातले जाते. ओटी भरताना भक्त आपल्या श्रद्धेची अर्पणे देवीचरणी वाहतात. नैवेद्याचा सुगंध आणि भक्तांच्या जयघोषाने मंदिरात एक विलक्षण चैतन्य निर्माण होते.

गोंधळ हा मंदिरातील एक आगळावेगळा सोहळा आहे. हा पारंपरिक लोकनृत्य आणि गायनाचा अनोखा मिलाफ आहे, जो देवीच्या कृपेची अनुभूती देतो. नवविवाहित जोडपी आणि आपल्या कुटुंबासाठी आशीर्वाद घेण्यासाठी आलेले भक्त या विधीत विशेषतः सहभागी होतात. देवीच्या नावाचा गजर, ढोल-ताशांच्या निनादात गोंधळाचा सोहळा अधिकच रंगतो.

नवरात्रोत्सव हा येथे सर्वांत भव्य सोहळा असतो. नऊ दिवस संपूर्ण मंदिर प्रकाशझोतात न्हालेलं असतं. देवीची पालखी मिरवणूक, विशेष पूजा आणि उत्साहाने भरलेले वातावरण प्रत्येकाला मंत्रमुग्ध करतं. कोजागरी पौर्णिमा, मकरसंक्रांत आणि गुढीपाडवा यासारखे सणही येथे मोठ्या भक्तिभावाने साजरे होतात. हजारो भाविक यावेळी देवीच्या दर्शनासाठी गर्दी करतात. तुळजाभवानी मातेचा महिमा अनुभवायचा असेल, तर हे सण एक अनमोल संधी असतात.

भेट देण्यासाठी योग्य काळ

तुळजाभवानी मंदिर वर्षभर दर्शनासाठी खुले असते. मात्र, नवरात्र हा येथे येण्यासाठी सर्वोत्तम काळ आहे. सप्टेंबर-ऑक्टोबरमध्ये येणाऱ्या या सणादरम्यान मंदिरात भक्तीचा महापूर उसळतो. देवीच्या जयघोषाने आसमंत दुमदुमतो. तेजस्वी रोषणाई, विशेष पूजा आणि भक्तांची निःसीम आस्था यामुळे नवरात्रातील यात्रा अविस्मरणीय ठरते. देवीच्या शक्तीचा हा जिवंत अनुभव मनात चिरंतन कोरला जातो.

जे भाविक शांत दर्शनाला प्राधान्य देतात, त्यांनी हिवाळ्यात म्हणजेच नोव्हेंबर ते फेब्रुवारीदरम्यान येथे भेट द्यावी. या काळातील आल्हाददायक थंड हवामानामुळे मंदिर परिसरात फिरताना विशेष आनंद मिळतो. उन्हाळ्यात तुळजापूरमध्ये तापमान चांगलेच वाढते. त्यामुळे ग्रीष्मकालात सकाळी लवकर किंवा संध्याकाळी देवीच्या दर्शनाचा आनंद घ्यावा.

कोणताही ऋतू असो, देवीचे मंदिर भक्तांसाठी नेहमीच उघडे असते. तिच्या चरणी माथा टेकताना भक्तांच्या मनात केवळ भक्ती आणि समाधानाची अनुभूती उमटते. जोपर्यंत देवीचा आशीर्वाद आहे, तोपर्यंत येथे येण्याचा प्रत्येक क्षण खासच असतो.

कसे पोहोचाल?

तुळजापूर रस्त्याने उत्तम प्रकारे जोडलेले असल्यामुळे महाराष्ट्र आणि शेजारच्या राज्यांतून येथे सहज पोहोचता येते. भक्तांसाठी ही यात्रा सोयीस्कर आणि आनंददायक असते. सोलापूर आणि धाराशिवसारख्या मोठ्या शहरांमधून येथे नियमित एसटी आणि खासगी बससेवा उपलब्ध आहे. सोलापूर हे तुळजापूरपासून सुमारे ४५ किलोमीटरवर तर धाराशिव अवघ्या २५ किलोमीटर अंतरावर आहे. त्यामुळे या मार्गावरून प्रवास करणाऱ्या भाविकांना कोणतीही अडचण येत नाही.

रेल्वेने येणाऱ्या यात्रेकरूंसाठी सोलापूर आणि धाराशिव हे सर्वात जवळचे रेल्वे स्थानक आहेत. या ठिकाणांहून तुळजापूरसाठी खासगी वाहने आणि एसटी बसेस सहज उपलब्ध होतात. रेल्वे स्थानकावर पोहोचताच तुळजाभवानीच्या दर्शनासाठी प्रवास लवकर सुरू करता येतो.

हवाई मार्गाने प्रवास करणाऱ्यांसाठी पुणे विमानतळ हे सर्वात जवळचे मोठे विमानतळ आहे. हे तुळजापूरपासून अंदाजे ३०० किलोमीटरवर आहे. पुण्यावरून सोलापूरमार्गे तुळजापूरसाठी उत्तम रस्ते जोडणी असल्यामुळे प्रवास सुखकर आणि आरामदायक होतो. कोणत्याही मार्गाने या पवित्र स्थळावर पोहोचल्यावर देवीच्या दर्शनाचा आनंद मात्र अवर्णनीयच असतो!

आसपासची पर्यटन स्थळे

तुळजाभवानी देवीचे दर्शन घेतल्यानंतर आसपासच्या धार्मिक आणि ऐतिहासिक ठिकाणांची सफर आणखी अद्भुत अनुभव देणारी ठरते. तुळजापूरपासून थोड्याच अंतरावर अक्कलकोट स्वामी समर्थ मंदिर आहे. या पवित्र स्थळी भक्तीचा अखंड प्रवाह वाहतो. स्वामी समर्थांच्या चरणी नतमस्तक होण्यासाठी हजारो भाविक येथे येतात. मंदिर परिसर शांत, पवित्र आणि आत्मशांती देणारा आहे.

याच धार्मिक यात्रेचा एक महत्त्वाचा टप्पा म्हणजे पंढरपूर! महाराष्ट्राच्या भाविकांसाठी हे तीर्थक्षेत्र अत्यंत पवित्र मानले जाते. श्री विठोबाच्या दर्शनासाठी वारकरी हजारो किलोमीटरची वारी करतात. टाळ-मृदंगाच्या गजरात, भक्तीरसात न्हालेल्या या नगरीत पोहोचल्यावर एक वेगळीच ऊर्जा जाणवते.

इतिहास प्रेमींसाठी सोलापूर किल्ला आकर्षणाचा केंद्रबिंदू आहे. हा किल्ला महाराष्ट्राच्या भव्य ऐतिहासिक वारशाचे प्रतीक आहे. त्याच्या मजबूत तटबंदी, प्राचीन वास्तुकला आणि भूतकाळातील रणसंग्रामाच्या कथा पाहताना मन इतिहासाच्या गर्तेत हरवून जाते.

निसर्ग प्रेमींसाठी नळदुर्ग किल्ला स्वर्गासारखा आहे. हिरवाईने नटलेले निसर्गरम्य दृश्य, शांत तलाव आणि थंड वाऱ्याची झुळूक मनाला प्रसन्नता देते. गडावरून दिसणारे देखावे पर्यटकांना भारावून टाकतात.

तुळजाभवानीच्या दर्शनानंतर या ठिकाणांना भेट दिल्यास तीर्थयात्रा आणखी समृद्ध होते. भक्ती, इतिहास आणि निसर्ग यांचा अनोखा संगम येथे अनुभवायला मिळतो. ही यात्रा फक्त दर्शनापुरती मर्यादित राहत नाही, तर मन, आत्मा आणि संस्कृतीशी जोडणारा एक अविस्मरणीय प्रवास ठरतो.

श्रद्धा आणि भक्तीचा प्रवास

तुळजाभवानी मंदिर हे केवळ एक तीर्थस्थान नाही, तर इतिहास, संस्कृती आणि भक्तीचा महान संगम आहे. येथे आल्यावर मन भक्तीरसात न्हाऊन निघते. पवित्र गाभाऱ्यातील देवीचे तेजस्वी रूप पाहताना हृदय भक्तिभावाने भरून जाते. मंदिराची प्राचीन वास्तुकला आणि भव्य इतिहास यामुळे येथे प्रत्येक पाऊल श्रद्धेने भारावले जाते. नवरात्रोत्सवाच्या वेळी हा परिसर भक्तीमय उर्जेने उजळून निघतो. ढोल-ताशांच्या गजरात, देवीच्या जयघोषात वातावरण भारावून जाते. भक्त, पर्यटक आणि इतिहासप्रेमी सगळ्यांसाठीच हे मंदिर एक अविस्मरणीय अनुभव देते. तुळजाभवानीच्या चरणी माथा टेकवताना मनातील प्रत्येक इच्छा पूर्ण होईल, अशी श्रद्धा प्रत्येक भक्ताच्या हृदयात असते. येथे आल्यावर केवळ दर्शन घेतले जात नाही, तर आपली आत्मा एका दिव्य शक्तीशी जोडली जाते. महाराष्ट्राच्या समृद्ध आध्यात्मिक वारशाचा हा एक अतूट भाग आहे. तुळजाभवानीच्या पावन स्थळी आले की, भक्ती, इतिहास आणि संस्कृती यांचा एक अनोखा संगम अनुभवायला मिळतो, जो आयुष्यभर मनात कोरला जातो.