Markandeshwar

मार्कंडेश्वर

गडचिरोली जिल्ह्यातील वैणगंगा नदीच्या शांत काठावर वसलेलं मार्कंडेश्वर मंदिर भारताच्या आध्यात्मिक आणि स्थापत्यदृष्ट्या समृद्ध वारशाचं एक अप्रतिम उदाहरण आहे. ‘विदर्भाचा खजुराहो’ म्हणून ओळखलं जाणारं हे प्राचीन मंदिर आपल्या जटिल कोरीवकाम, समृद्ध इतिहास आणि नदीकाठावरील शांत वातावरणामुळे पर्यटकांना आकर्षित करतं. भगवान मार्कंडेय, जे प्राचीन काळातील संत आणि हिंदू पुराणांमध्ये अत्यंत महत्त्व असलेले व्यक्तिमत्व, यांचं हे मंदिर स्थापत्य कलेचं एक अप्रतिम उदाहरण आहे. मंदिराच्या भव्य कोरीवकामात दैवी कथा, स्वर्गीय प्राणी आणि प्रतीकात्मक घटक यांचे तपशीलवार शिल्प दर्शन होते. याच्या सौंदर्याला नदीच्या शांततेचा देखील मुलामा आहे, जो निसर्गात शरण मिळवण्यासाठी एक आदर्श ठिकाण बनवतो. मंदिराशी संबंधित पुराणकथा याच्या गूढतेला अधिक आकर्षक बनवतात, कारण असे मानले जाते की येथे भगवान मार्कंडेय तपस्या करत होते, ज्यामुळे हे भक्तांसाठी एक पवित्र स्थान बनले आहे. त्या आध्यात्मिक महत्त्वामुळे किंवा फक्त त्याच्या कलेतील आणि निसर्गाच्या सौंदर्याने मोहित होऊन, मार्कंडेश्वर मंदिर एक गहिरा आणि समृद्ध अनुभव देतं.

इतिहास

मार्कंडेश्वर मंदिर हे भगवान शंकराचे मंदिर आहे आणि हे ऋषी मार्कंडेय जे त्यांच्या दृढ विश्वासासाठी प्रसिद्ध होते, यांच्याशी संबंधित आहे. अशी आख्यायिका आहे कि ऋषी मार्कंडेय यांची आयुर्मर्यादा केवळ सोळा वर्षे ठरली होती. मात्र, त्यांना आपल्या नियतीला हरवायचं होतं. म्हणूनच त्यांनी वैणगंगा नदीच्या काठावर कठोर तपस्या केली. त्यांच्या भक्तिरुपी समर्पणाने भगवान शिव प्रसन्न झाले आणि त्यांना अमरत्वाचा वर दिला. या दैवी कृपेने हे स्थान एक पवित्र तीर्थक्षेत्र बनले, जिथे भक्त दीर्घायुष्य आणि संरक्षणाची कामना करत येतात.

हा मंदिर समूह ८व्या ते १२व्या शतकात उभारला गेला होता. नागर स्थापत्यशैलीत बांधलेल्या या मंदिरांच्या समूहात एके काळी चोवीस मंदीरं होती. काळाच्या ओघात मात्र केवळ सहाच मंदीरं उरली आहेत. या मंदीरांची भव्यता आणि कलात्मकता त्या काळाच्या धार्मिक आणि स्थापत्यशास्त्रीय तेजाचा पुरावा आहेत. प्रत्येक खांब आणि कोरीवकाम भक्तांच्या श्रद्धेला आणखी एक आधार देतं.

मंदिर संकुल

मार्कंडेश्वर मंदिर हे एक स्थापत्यकलेचे अद्भुत उदाहरण आहे, जिथे प्रत्येक कोरीवकाम प्राचीन कथा सांगते. मंदिराच्या भिंतींवर रामायण, महाभारत अशा पौराणिक ग्रंथांची दृश्यं कोरलेली आहेत. प्रत्येक इंच मंदिराच्या भिंतीवर भारताच्या समृद्ध पुराणकथांचा ठसा उमठवतो. मंदिराची उंच शिखरा त्याच्या शिल्पकलेच्या अप्रतिमतेला अधोरेखित करते. जवळपास दोन शतकांपूर्वी आल्याने वीज आपत्तीला कारणीभूत ठरली होती, ज्यामुळे शिखरा आणि मुख्य मंदीराच्या महा मंडपाला मोठे नुकसान झाले. ही आपत्ती त्याच्या भव्यतेला नष्ट करणार होती. पण १९व्या शतकात गोंड शासकांनी मंदिराची पुनर्रचना केली. त्यांनी मजबूत खांब आणि कमानी जोडल्या, ज्यामुळे मंदिर सुरक्षित राहिले आणि त्याची भव्यता टिकवून ठेवली. आज, मंदिर मजबूत उभं आहे, त्याच्या इतिहास, शिल्पकला आणि दैवी ऊर्जेचा मिलाफ करत. हे पवित्र स्थान आजही भक्त आणि प्रवाशांना आकर्षित करत आहे, त्यांना त्या काळातील अर्थपूर्ण कोरीवकलेची झलक देत. हे स्थळ निसर्ग आणि मानवतेच्या सहनशक्तीचे प्रतीक राहून काळाच्या कसोटीवर ठरले आहे.

धार्मिक विधी आणि उत्सव

महाराष्ट्रातील गडचिरोली जिल्ह्यात वैणगंगा नदीच्या तीरावर वसलेले हे मंदिर ऋषी मार्कंडेय यांच्या कथा आणि भगवान शंकराच्या कृपेने अमरत्व प्राप्त झालेल्या दैवी लीलेशी जोडले गेले आहे. येथे दररोज पारंपरिक पूजा-अर्चा आणि विधी पार पडतात, ज्यामुळे संपूर्ण परिसर भक्तिभावाने भारून जातो.

दिवसाची सुरुवात काकड आरतीने होते, ज्यात भक्तिभावाने मंत्रोच्चार आणि घंटानाद करून देवाला जागृत केले जाते. त्यानंतर अभिषेक विधी पार पडतो, ज्यामध्ये शिवलिंगावर दूध, मध, तूप आणि पवित्र जल अर्पण केले जाते. दिवसभर भाविक बेलपत्र, फुले आणि प्रार्थना अर्पण करून आरोग्य, समृद्धी आणि अध्यात्मिक शांतीसाठी भगवान शिवाची कृपा मागतात. संध्याकाळी संध्या आरतीच्या वेळी मंदिरे दीपमाळांनी उजळून निघते आणि शिव मंत्रांच्या गजराने संपूर्ण वातावरण भक्तिरसाने भरून जाते.

उत्सव काळात मंदिराचा उत्साह अधिकच वाढतो. महाशिवरात्री मोठ्या थाटात साजरी केली जाते, जिथे हजारो भाविक रात्रभर जागर, भजन आणि प्रार्थना करतात. श्रावण महिन्यात विशेष उपवास आणि रुद्राभिषेक विधी पार पडतात. कार्तिक पौर्णिमा आणि मकरसंक्रांतीच्या दिवशी मंदिरात मोठी गर्दी होते आणि धार्मिक प्रवचने आयोजित केली जातात. या नित्य पूजा-विधी आणि उत्सवांमुळे मार्कंडेश्वर मंदिर श्रद्धा, भक्ती आणि दैवी कृपेचे केंद्र बनले असून, भक्तांना आपल्या पवित्र सान्निध्यात घेते.

भेट देण्यासाठी योग्य काळ

मार्कंडेश्वर मंदिराला भेट देण्याचा सर्वोत्तम वेळ ऑक्टोबर ते मार्च दरम्यान आहे. हवेतील थंडावा, सहलीसाठी आणि फिरण्यासाठी योग्य आहे. वैणगंगा नदीच्या आसपासची हिरवाई मंदिराच्या शांत आणि दिव्य वातावरणाला अधिक मोहक बनवते. एक अप्रतिम अनुभव मिळवण्यासाठी महाशिवरात्रेच्या काळात मंदिराला भेट देणे सर्वोत्तम ठरेल, जी फेब्रुवारी किंवा मार्चमध्ये साजरी केली जाते. मंदिर अनोख्या ऊर्जेने आणि भक्तिभावाने गरजत असते. प्रार्थना, भजनं आणि मंदिराच्या घंटांचा आवाज वातावरणात गूंजत असतो. महाशिवरात्रेच्या दिवशी हजारो भक्त भगवान शिवाची पूजा करण्यासाठी एकत्र येतात, त्यामुळे अनुभव अधिक खास होतो. तथापि, हा उत्सव मोठ्या गर्दीला आकर्षित करतो, त्यामुळे तुमची भेट पूर्वतयारी करून ठरवणे महत्त्वाचे आहे. त्यामुळे तुम्ही मंदिराच्या आध्यात्मिक महिम्यात आणि उत्सवाच्या गजरात पूर्णपणे समरस होऊ शकता. शांत महिन्यांमध्ये किंवा महाशिवरात्रेच्या उत्साहात, मार्कंडेश्वर मंदिर एक अतुलनीय अनुभव देते.

कसे पोहोचाल ?

मार्कंडेश्वर मंदिराला पोहोचणे सोपे आहे. हा प्रवासही एक रोमांचक अनुभव आहे. विमानाने यायचे असल्यास, नागपूर विमानतळ सर्वात जवळचे आहे. साधारणपणे १९० किमी अंतर. तिथून थेट मंदिरापर्यंत पोहोचण्यासाठी टॅक्सी आणि बस सहज उपलब्ध असतात. रेल्वेचा पर्याय निवडल्यास, चंद्रपूर रेल्वे स्थानक गाठा. हे मंदिरापासून फक्त ६७ किमी दूर आहे. नागपूर, हैदराबाद, दिल्ली, चेन्नई आणि विशाखापट्टणमसारख्या मोठ्या शहरांशी हे स्थानक जोडलेले आहे. चंद्रपूरहून बस किंवा टॅक्सी सहज मिळते.

चंद्रपूरहून चामोर्शीपर्यंत नियमित बस सेवा उपलब्ध आहे. चामोर्शी हे मंदिराच्या सर्वात जवळचे गाव. तिथून शेवटचा टप्पा पार करण्यासाठी ऑटो-रिक्शा किंवा खासगी कॅब सहज मिळते. गाडीतून प्रवास करायचा असेल तर हा रस्ता सुंदर आणि आरामदायक आहे. नागपूर, हैदराबाद आणि पुणे यांसारख्या शहरांना चांगल्या महामार्गांनी चंद्रपूरशी जोडले आहे. त्यामुळे ड्राईव्ह करणाऱ्यांसाठीही हा प्रवास आनंददायक ठरतो.

हवामान, रस्ते आणि सोयीस्कर वाहतूक यामुळे यात्रेचा अनुभव अजूनच खास होतो. प्रत्येक मैल तुम्हाला आध्यात्मिक शांती आणि ऐतिहासिक वारशाच्या ठिकाणी जवळ नेतो. प्रवास हा अनुभवाचा एक भाग बनतो आणि तोही अविस्मरणीय!

आसपासची पर्यटन स्थळे

मार्कंडेश्वर मंदिराला भेट देणे ही केवळ सुरुवात आहे. हा संपूर्ण प्रवास अविस्मरणीय ठरणार आहे. या भागात निसर्ग, इतिहास आणि आध्यात्मिकता यांचा अनोखा संगम आहे. मंदिराच्या अवतीभवती असलेल्या सुंदर ठिकाणांना भेट दिल्याशिवाय प्रवास अपूर्ण राहील.

मंदिरापासून अवघ्या ५० किमी अंतरावर चिकधो बंधारा आहे. हा निसर्गाचा अद्भुत चमत्कार आहे. ३५ भव्य दरवाज्यांचा हा धरण फोटोग्राफर्स आणि निसर्गप्रेमींसाठी स्वर्गच आहे. वाहत्या पाण्याचा नजारा आणि हिरवाईने नटलेले परिसर हे सहलीसाठी आदर्श ठिकाण आहे. शांतता हवी असल्यास मुतनूर गाव गाठा. मंदिरापासून फक्त ३० किमी दूर असलेले हे गाव मिनी हिल स्टेशन म्हणून ओळखले जाते. डोंगराळ प्रदेश, निसर्गरम्य दृश्ये आणि शहरी गोंगाटापासून दूर असलेली शांती येथे अनुभवता येते. रोमांचक सफरीचा आनंद घ्यायचा असेल, तर ताडोबा-अंधारी व्याघ्र प्रकल्प सर्वोत्तम ठिकाण आहे. मंदिरापासून ८५ किमी अंतरावर असलेल्या या जंगलात भव्य बंगाल वाघ, बिबटे आणि अस्वले दिसतात. येथे जंगल सफारीला गेल्यावर निसर्गाचे विस्मयकारक रूप पाहायला मिळते. इतिहासप्रेमींसाठी बल्लारपूर किल्ला अनमोल ठिकाण आहे. मंदिरापासून ७० किमी दूर असलेल्या या किल्ल्याला मराठा आणि मुघल इतिहासाचा वारसा लाभला आहे. उंच किल्ल्यावरून दिसणारा परिसर आणि भव्य वास्तुकला मन मोहून टाकते. आध्यात्मिक यात्रेला पूर्णत्व द्यायचे असल्यास चंद्रपूरचे प्रसिद्ध महाकाली मंदिर नक्की पहा. मंदिरापासून ६५ किमी अंतरावर असलेल्या या मंदिरात महाराष्ट्रभरातून भक्त येतात.

प्रत्येक ठिकाण नव्या अनुभवाने समृद्ध करते. निसर्ग, इतिहास, वन्यजीव किंवा भक्ती—या भागात प्रत्येकासाठी काही ना काही खास आहे. इथे प्रवास कधीच संपत नाही, तो आणखी सुंदर होत जातो!

श्रद्धा आणि भक्तीचा प्रवास

मार्कंडेश्वर मंदिर ही केवळ पूजा-अर्चेची जागा नाही, तर भारताच्या आध्यात्मिक आणि कलात्मक समृद्धीचे प्रतीक आहे. मंदिराच्या पौराणिक कथा, सुबक कोरीव नक्षी आणि निसर्गरम्य परिसर यामुळे येथे येणाऱ्या प्रत्येकाला वेगळाच आनंद मिळतो. हे मंदिर महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक वारशाचा अनमोल ठेवा आहे.

भक्तांसाठी ही श्रद्धेची पवित्र जागा आहे. इतिहासप्रेमींसाठी प्राचीन स्थापत्यशैलीचा अप्रतिम नमुना आहे. प्रवाशांसाठी शांततेचा नितांत सुंदर कोपरा आहे. येथे येणारा प्रत्येक जण एका अद्भुत अनुभूतीने समृद्ध होतो. ही दिव्य यात्रा अनुभवण्यासाठी बॅग भरा आणि महाराष्ट्राच्या या अलौकिक ठिकाणी भेट द्या.

मंदिराची भव्यता आणि शिल्पकला जितकी मोहक आहे, तितकाच तो अध्यात्माचा जिवंत केंद्रबिंदू आहे. वर्षभर हजारो भाविक येथे येतात. महाशिवरात्रीच्या काळात तर मंदिर एक अनोखी उर्जा प्राप्त करते. या दिवशी मंत्रोच्चार, भजन आणि धार्मिक विधींनी संपूर्ण परिसर गुंजून जातो. भक्तांच्या उपस्थितीने वातावरण भारावून जाते.

महाशिवरात्रीच्या निमित्ताने येथे मोठी जत्रा भरते. या जत्रेत स्थानिक संस्कृती आणि परंपरांचा सुरेख मिलाफ दिसतो. विविध दुकानं, पारंपरिक खाद्यपदार्थ आणि लोककला यामुळे यात्रेचा आनंद द्विगुणित होतो.

मार्कंडेश्वर मंदिर केवळ पाहण्याचे ठिकाण नाही, तर ते एक अनुभव आहे. श्रद्धा, इतिहास आणि सौंदर्य यांचे अद्वितीय मिश्रण येथे पाहायला मिळते. एकदा का येथे आलात, की ही जादू मनात कायम घर करून राहते!