Ghrishneshwar

घृष्णेश्वर

महाराष्ट्रातील वेरूळ गावात उभे असलेले घृष्णेश्वर मंदिर इतिहास आणि भक्तीची अनमोल भेट आहे. हे बारावे आणि अंतिम ज्योतिर्लिंग, स्वयंभू शिवशंकराचा पवित्र निवास! मंदिरात प्रवेश करताच वातावरण भारावून जाते आणि भिंतींवरील नाजूक कोरीव काम मंत्रमुग्ध करते. प्राचीन काळातील कथा इथे अजूनही जिवंत आहेत. मंदिरात घुमणारे मंत्र, घंटानाद आणि भक्तांच्या गजराने आसमंत पवित्र होतो. दूरदूरहून येणारे भाविक इथल्या अद्भुत शक्तीने भारावून जातात. मंदिराचा दरवाजा ओलांडताच मन भक्तिभावाने भरून येते. इतिहास आणि वर्तमान यांना जोडणारा हा पूल भारतीय संस्कृतीचा गौरव आहे. इथे आलेला प्रत्येक जण काहीतरी अनमोल घेऊन जातो. मनातील चिंता दूर होते, आत्मा शांततेच्या स्पर्शाने भारावतो. घृष्णेश्वर हे केवळ एक तीर्थस्थान नाही, तर एका अद्वितीय आध्यात्मिक प्रवासाची सुरुवात आहे.

इतिहास

घृष्णेश्वर मंदिराचा इतिहास अतिशय प्राचीन असून, त्याचा उल्लेख शिवपुराण आणि स्कंदपुराणासारख्या पवित्र ग्रंथांमध्ये आढळतो. या मंदिराने अनेक चढ-उतार पाहिले आहेत. १३व्या आणि १४व्या शतकात दिल्ली सल्तनतच्या आक्रमणादरम्यान मंदिराची मोठी हानी झाली. मात्र, काळाच्या ओघात श्रद्धेच्या बळावर त्याचे पुनरुज्जीवन होत राहिले.

१६व्या शतकात महान मराठा योद्धा छत्रपती शिवाजी महाराजांचे आजोबा, मालोजीराजे भोसले यांनी मंदिराचे पुनर्निर्माण केले. त्यानंतरही मंदिराच्या देखभालीसाठी सतत प्रयत्न झाले. अखेरीस, १८व्या शतकात इंदोरच्या प्रसिद्ध महाराणी अहिल्याबाई होळकर यांनी भव्य पुनर्बांधणी केली आणि मंदिराला पुन्हा एकदा गौरव प्राप्त करून दिला. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे मंदिर आजही भव्य आणि वैभवशाली स्वरूपात भक्तांसाठी खुले आहे.

घृष्णेश्वर मंदिर हा केवळ श्रद्धेचा केंद्रबिंदू नाही, तर इतिहास, परंपरा आणि स्थापत्यकलेचे एक जिवंत उदाहरण आहे. अनेक संकटांवर मात करून टिकून राहिलेल्या या मंदिराचे संरक्षण भविष्यातील पिढ्यांसाठी झाले, याचे श्रेय अहिल्याबाई होळकर यांच्या अथक प्रयत्नांना जाते.

मंदिर संकुल

घृष्णेश्वर मंदिर लाल ज्वालामुखी खडकांनी बांधलेले असून, त्याच्या भव्यतेत हेमाडपंती स्थापत्यशैलीचे सौंदर्य दिसते. मजबूत रचना आणि नाजूक कोरीवकाम यांचे अद्भुत मिश्रण येथे पाहायला मिळते. मंदिराचा पंचमजली शिखर सुबक शिल्पांनी सुशोभित आहे. विविध देवी-देवतांचे आणि पौराणिक कथांचे अप्रतिम चित्रण त्यावर कोरलेले आहे. मंदिराच्या विस्तीर्ण प्रांगणात एक भव्य सभामंडप आहे. चोवीस स्तंभांवर उभ्या असलेल्या या सभामंडपातील प्रत्येक खांब शिवाच्या अद्भुत गाथांची कथा सांगतो. मंदिराच्या गर्भगृहात पूर्वाभिमुख असलेले ज्योतिर्लिंग विराजमान आहे. हे शिवाच्या अनंतत्वाचे प्रतीक मानले जाते. सभामंडपात भगवान शिवाचा प्रिय नंदी विराजमान आहे. भक्त त्याच्यापासून प्रेरणा घेत, आपल्या श्रद्धेचे अर्पण करतात. हे मंदिर केवळ स्थापत्यकौशल्याचे नव्हे, तर भक्तिभावाचेही जिवंत उदाहरण आहे.

धार्मिक विधी आणि उत्सव

घृष्णेश्वर मंदिर हे केवळ स्थापत्यशास्त्राचा अद्भुत नमुना नसून, एक जिवंत आध्यात्मिक केंद्र देखील आहे. येथे येणारे भक्त विविध धार्मिक विधींमध्ये सहभागी होतात, जसे की पंचामृत पूजन, रुद्राभिषेक आणि महामृत्युंजय जप! हे विधी केवळ आशीर्वाद मिळवण्यासाठी नव्हे, तर आत्मिक शांती आणि भक्तिभाव वाढवण्यासाठीही केले जातात.

घृष्णेश्वर मंदिरात प्रवेश करण्यापूर्वी भाविक पवित्र कुंडात स्नान करतात. हे स्नान आत्मशुद्धीचे प्रतीक मानले जाते. मंदिराच्या गाभाऱ्यात प्रवेश करताच भक्तांची श्रद्धा अधिक गहिरी होते. भाविक शिवलिंगावर बेलाची पाने, दूध आणि फुले अर्पण करतात. संपूर्ण वातावरण मंत्रोच्चारांनी भारून जाते. प्रत्येकजण मनोभावे नतमस्तक होतो. ही प्रथा विनयशीलता आणि श्रद्धेचे प्रतीक मानली जाते.

दररोज होणाऱ्या आरतीमध्ये मंदिर मंत्रोच्चार आणि भजनांनी दुमदुमते, ज्यामुळे भक्तिमय वातावरण आणखी पवित्र आणि आध्यात्मिक होते. विशेषतः महाशिवरात्री हा येथे साजरा होणारा सर्वांत महत्त्वाचा सण आहे. भगवान शिव आणि देवी पार्वती यांच्या विवाहाची आठवण करून देणारा हा सोहळा भक्तांसाठी अत्यंत पवित्र मानला जातो.

या शुभ प्रसंगी संपूर्ण मंदिर आकर्षक फुलांनी आणि रोषणाईने सजवले जाते. रात्रभर चालणाऱ्या जागर, मंत्रजप आणि विशेष पूजा यामुळे संपूर्ण मंदिर परिसर भक्तीमय ऊर्जा आणि आध्यात्मिक उत्साहाने भारलेला असतो. या दिवशी देशभरातून हजारो भाविक येथे येऊन भगवान शिवाचे दर्शन घेतात, त्यामुळे घृष्णेश्वर मंदिर एक विशाल सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक केंद्र बनते.

भेट देण्यासाठी योग्य काळ

घृष्णेश्वर मंदिर वर्षभर भक्तांसाठी खुले असते. मात्र, ऑक्टोबर ते मार्च हा येथे भेट देण्यासाठी सर्वांत उत्तम काळ आहे. या महिन्यांत हवामान आल्हाददायक असते. गार वाऱ्याच्या सान्निध्यात मंदिराचा आध्यात्मिक अनुभव अधिक गहिरा वाटतो. खास अनुभव घ्यायचा असेल, तर महाशिवरात्रीच्या दिवशी येथे या. फेब्रुवारी किंवा मार्चमध्ये हा उत्सव थाटामाटात साजरा होतो. संपूर्ण मंदिर रोषणाईने उजळून निघते. मंत्रोच्चार, भजन आणि विशेष पूजांनी परिसर भक्तिमय होतो. हजारो भाविक येथे एकत्र येतात. अखंड जागरण आणि भव्य आरत्या संपूर्ण वातावरण भारून टाकतात. या दिवशी मंदिरात उपस्थित राहणे म्हणजे भक्तीच्या महासागरात डुबकी मारण्यासारखे आहे. स्थापत्यशास्त्राचे वैभव असो, निसर्गरम्य परिसर असो किंवा अध्यात्मिक शांती असो—घृष्णेश्वर मंदिर प्रत्येकासाठी काही ना काही खास देऊन जाते.

कसे पोहोचाल?

घृष्णेश्वर मंदिर उत्तम वाहतूक सुविधांनी जोडलेले आहे. सर्वांत जवळचे विमानतळ म्हणजे औरंगाबाद विमानतळ, जे सुमारे ४० किलोमीटर अंतरावर आहे. भारतातील प्रमुख शहरांशी या ठिकाणाचे नियमित हवाई संपर्क आहेत. रेल्वेने प्रवास करणाऱ्यांसाठी औरंगाबाद रेल्वे स्थानक सर्वाधिक सोयीस्कर आहे. हे स्थानक देशभरातील विविध शहरांशी उत्तम जोडलेले आहे. रस्तेमार्गानेही मंदिर सहज गाठता येते. औरंगाबाद आणि आसपासच्या भागातून राज्य परिवहन बस सेवा आणि खाजगी टॅक्सी उपलब्ध असतात. मंदिराकडे जाणारा मार्ग निसर्गरम्य दृश्यांनी भरलेला आहे, जो प्रवासाचा आनंद द्विगुणित करतो. हवाई, रेल्वे किंवा रस्तेमार्गाने—कशाही मार्गाने या, घृष्णेश्वर मंदिर आपले स्वागत करण्यास सदैव तयार आहे. भक्ती, इतिहास आणि निसर्ग यांचा अद्वितीय मिलाफ येथे अनुभवायला मिळतो.

आसपासची पर्यटन स्थळे

घृष्णेश्वर मंदिराची यात्रा म्हणजे केवळ एक धार्मिक अनुभव नाही, तर इतिहास, संस्कृती आणि स्थापत्यशैलीच्या अद्भुततेचा साक्षात्कार आहे. औरंगाबादच्या भूमीत वसलेले हे मंदिर आपल्या भव्यतेने आणि भक्तीमय वातावरणाने प्रत्येकाला मोहवून टाकते. येथे आल्यावर श्रद्धा, भक्ती आणि शांततेचा संगम अनुभवायला मिळतो.

या मंदिराभोवती अनेक ऐतिहासिक आणि प्रेक्षणीय स्थळे आहेत. वेरूळ लेणी ही त्यातील सर्वांत प्रसिद्ध. युनेस्कोने जागतिक वारसा स्थळ म्हणून घोषित केलेल्या या लेण्या भारतीय स्थापत्यकलेचा एक अमूल्य ठेवा आहेत. बौद्ध, हिंदू आणि जैन धर्मांच्या अप्रतिम शिल्पकलेचा मिलाफ येथे पाहायला मिळतो. यातील कैलास मंदिर तर स्थापत्यकलेचा एक चमत्कार आहे. अखंड खडकातून कोरलेले हे मंदिर पाहताना प्रत्येकजण थक्क होतो. या मंदिराची भव्यता आणि बारकाईने कोरलेली नक्षी पाहून मन अचंबित होते.

इतिहासप्रेमींसाठी दौलताबाद किल्ला एक जबरदस्त आकर्षण आहे. हा किल्ला डोंगराच्या शिखरावर वसलेला आहे आणि त्याच्या भक्कम तटबंदीमुळे तो अजिंक्य वाटतो. गुप्त मार्ग, जटिल संरक्षण यंत्रणा आणि अभेद्य दरवाजे यामुळे हा किल्ला आजही इतिहासाचे जिवंत प्रतीक वाटतो. किल्ल्यावरून दिसणारे विस्तीर्ण निसर्गसौंदर्य डोळ्यांचे पारणे फेडते.

मुघल स्थापत्यशैलीचा अप्रतिम नमुना म्हणजे बीबी का मकबरा! औरंगजेबाच्या मुलाने बांधलेले हे स्मारक प्रेमाचे प्रतीक मानले जाते. त्याचे देखणे सौंदर्य पाहून त्याला “दख्खनचा ताजमहाल” म्हणणे अगदी योग्य वाटते. त्याच्या घुमटावर कोरण्यात आलेली नक्षी, संगमरवरी भिंती आणि शांत वातावरण मन भारावून टाकते.

बौद्ध स्थापत्यशैलीचे दर्शन घ्यायचे असेल, तर औरंगाबाद लेणी हे उत्तम ठिकाण आहे. शांत, निसर्गरम्य परिसरात कोरलेल्या या प्राचीन लेण्यांमध्ये बौद्ध संस्कृतीचे अनमोल शिल्पदर्शन घडते. येथे असलेली बुद्ध प्रतिमा आणि कोरीव नक्षीकाम मंत्रमुग्ध करते.

घृष्णेश्वर मंदिराच्या यात्रेला या ठिकाणांची जोड दिली, तर हा प्रवास भक्ती, इतिहास आणि कला यांचा अनोखा संगम ठरेल. येथे आल्यावर मन भक्तीने भारून जाते. इतिहासाचा भव्य वारसा पाहून अभिमान वाटतो. श्रद्धा आणि सौंदर्य यांचा संगम असलेला हा प्रवास आयुष्यभर लक्षात राहतो.

श्रद्धा आणि भक्तीचा प्रवास

घृष्णेश्वर मंदिराची यात्रा, भगवान शिवाच्या बारा ज्योतिर्लिंगांपैकी एक, ही श्रद्धा आणि भक्तीने भरलेली आध्यात्मिक सफर आहे. महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध एलोरा लेण्यांच्या समीप वसलेले हे प्राचीन मंदिर भक्तांना ईश्वरी आशीर्वाद, आत्मशुद्धी आणि शांततेचा अनुभव देण्यासाठी ओढ लावते.

ही यात्रा भक्तांच्या मनातील श्रद्धेने सुरू होते. “ॐ नमः शिवाय”चा अखंड जप करत, दूरदूरहून भाविक येथे पोहोचतात. मंदिराच्या भव्य शिखराचे आणि अप्रतिम कोरीव कामाने सजलेल्या दगडी भिंतींचे दर्शन होताच, भक्तांचे मन भक्तिभावाने भरून जाते. मंदिरी वाजणाऱ्या घंटांचा नाद, वेद मंत्रांचे गुंजन आणि उदबत्त्यांचा सुगंध यामुळे संपूर्ण परिसर भक्तिरसात न्हाल्यासारखा वाटतो.

विशेषतः महाशिवरात्रीच्या दिवशी मंदिराला अनोखी शोभा येते. हजारो भक्त रात्रभर चालणाऱ्या पूजाविधी, अभिषेक आणि मंत्रजपाचा साक्षात्कार घेतात. काही जण आपल्या मनोकामना पूर्ण होण्यासाठी येथे येतात, तर काही आत्मिक शांतीच्या शोधात. पण प्रत्येक भक्त येथेून भक्तिभाव, मानसिक समाधान आणि परमेश्वराशी अजोड नाते जोडूनच परत जातो. ही यात्रा केवळ एक तीर्थयात्रा नसून, भक्तीचा एक अनमोल अनुभव ठरतो.