Nagardhan

नगरधन किल्ला

महाराष्ट्राच्या विदर्भ प्रदेशात वसलेला नगरधन किल्ला इतिहासाचा एक निःशब्द साक्षीदार आहे. शौर्य, राजवटी आणि अप्रतिम स्थापत्य कलेच्या कथा तो हलकेच कुजबुजतो. नागपूरपासून सुमारे ३४ किलोमीटर आणि रामटेकपासून केवळ ५ किलोमीटर अंतरावर असलेला हा प्राचीन किल्ला काळाच्या कठीण परीक्षेला तोंड देत आजही अभिमानाने उभा आहे.

भारतातील समृद्ध भूतकाळाचा शोध घ्यायचा असेल, तर हा किल्ला एक अनमोल ठिकाण आहे. इतिहासप्रेमी, साहस शोधणारे आणि लपलेले रत्ने उलगडण्याची आवड असलेल्या प्रत्येकासाठी नगरधन किल्ला हा एक आगळावेगळा अनुभव देणारा प्रवास ठरतो.

इतिहास

नगरधन हा किल्ला पूर्वी नंदिवर्धन नावाने ओळखला जात होता. चौथ्या शतकात तो वाकाटक साम्राज्याची राजधानी होता. वाकाटक हे गुप्त साम्राज्याच्या समकालीन होते. त्यांनी मध्य भारताच्या राजकीय आणि सांस्कृतिक घडामोडींवर मोठा प्रभाव टाकला.

या किल्ल्याने अनेक राजवटींचे उत्थान आणि पतन पाहिले. राष्ट्रकूट आणि चालुक्य राजवटींनी येथे आपला ठसा उमटवला. पुढे भोसले मराठ्यांच्या ताब्यात हा किल्ला आला. अठराव्या शतकात नागपूरच्या भोसले घराण्याचे संस्थापक रघुजी भोसले पहिले यांनी या किल्ल्याची पुनर्बांधणी केली. सुमारे १७४० मध्ये त्याच्या तटबंदीला अधिक मजबुती देण्यात आली. नागपूरच्या पूर्व सीमेचे संरक्षण करण्यासाठी हे पाऊल महत्त्वाचे ठरले.

नगरधन हा केवळ एक किल्ला नाही, तर इतिहासाच्या अनेक घटनांचा साक्षीदार आहे. प्राचीन काळातील समृद्ध वारसा आणि विविध राजवटींचे प्रभाव येथे स्पष्टपणे दिसून येतात. काळाच्या ओघातही तो आपल्या भव्यतेने आणि इतिहासाच्या आठवणींनी उभा आहे.

वास्तुरचना

नगरधन किल्ल्याची रचना प्राचीन आणि मध्ययुगीन स्थापत्यशैलीचे अनोखे मिश्रण आहे. हा चौरस आकारात बांधलेला असून, त्याच्या सभोवताली भक्कम तटबंदी आणि मजबूत बुरुज आहेत. पूर्वी हे भक्कम संरक्षण शत्रूंच्या आक्रमणांपासून रहिवाशांचे रक्षण करीत असे. भव्य प्रवेशद्वार, सशक्त तटबंदी आणि गूढ वाटाव्या अशा गुप्त मंदिरामुळे या किल्ल्याला एक वेगळे आकर्षण लाभले आहे.

या किल्ल्याची सर्वांत वैशिष्ट्यपूर्ण बाब म्हणजे त्यातील खोल विहीर आणि भूमिगत मार्ग. या मार्गांचा उपयोग युद्धाच्या वेळी आपत्कालीन मार्ग म्हणून केला जात असे. किल्ल्यात राजवाड्यासारखी इमारत, जुन्या वसाहतींचे अवशेष आणि देवी दुर्गेला समर्पित मंदिर आहे. हे मंदिर आजही भक्तांसाठी श्रद्धेचे स्थान आहे.

अलीकडील पुरातत्व संशोधनात येथे अनेक मौल्यवान वस्तू सापडल्या आहेत. वाकाटक काळातील नाणी, मातीची भांडी, शिलालेख आणि टेराकोटाच्या मूर्ती यात आढळून आल्या. या शोधांमुळे प्राचीन भारताच्या सामाजिक आणि आर्थिक जीवनाबद्दल नव्या गोष्टी समजू लागल्या आहेत. संशोधकांच्या मते, नगरधन हा विदर्भ आणि इतर प्रदेशांना जोडणारा एक महत्त्वाचा व्यापार व प्रशासकीय केंद्र होता. इतिहासाच्या या खुणा आजही इथे जिवंत वाटतात.

पर्यटकांसाठी खास अनुभव

नगरधन किल्ल्याच्या दिशेने जाताना त्याचे भव्य प्रवेशद्वार आणि मजबूत तटबंदी पाहून भूतकाळ जिवंत झाल्यासारखे वाटते. काळाच्या प्रवाहातही या भिंती अजूनही दिमाखात उभ्या आहेत. विशाल दरवाजे आणि भक्कम बुरुज किल्ल्याच्या पूर्वीच्या वैभवाची आणि त्याच्या लष्करी महत्त्वाची साक्ष देतात. जुन्या वाटांवरून चालताना भूमिगत कक्ष, पाण्याची टाकी आणि ऐतिहासिक अवशेष दिसतात. प्रत्येक जागा एखादी गूढ कथा सांगत असल्यासारखी वाटते.

या किल्ल्याचे सर्वात मोहक आकर्षण म्हणजे तटबंदीवरून दिसणारे निसर्गरम्य दृश्य. सभोवताली पसरलेली हिरवाई, शांत वातावरण आणि अधूनमधून दिसणारे पक्षी आणि प्राणी या ठिकाणाला एक वेगळाच सोज्वळ स्पर्श देतात. निसर्गप्रेमी आणि छायाचित्रकारांसाठी हा किल्ला एक अद्भुत ठिकाण आहे.

इतिहास प्रेमींसाठी हा किल्ला अधिक रोचक ठरतो. तो प्रसिद्ध राणी प्रभावती गुप्तशी जोडलेला आहे, जी सम्राट चंद्रगुप्त दुसऱ्याची कन्या होती. नगरधन किल्ल्याला भेट देणे म्हणजे केवळ प्राचीन अवशेष पाहणे नव्हे, तर त्या वैभवशाली वारशाचा अनुभव घेणे आहे. हा प्रवास महाराष्ट्राच्या समृद्ध ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक ठेव्याबद्दल अभिमान जागवणारा ठरतो.

भेट देण्यासाठी सर्वोत्तम काळ

नगरधन किल्ला पाहण्यासाठी ऑक्टोबर ते मार्च हा सर्वोत्तम काळ आहे. या महिन्यांत हवामान आल्हाददायक असते. फिरण्यासाठी आणि किल्ल्याचा इतिहास अनुभवण्यासाठी ही योग्य वेळ आहे. या काळात किल्ल्याच्या परिसरात हिरवाई पसरलेली असते. तटबंदीपर्यंतचा प्रवास सुखद आणि आनंददायक वाटतो.

पावसाळ्यात किल्ल्याला वेगळेच सौंदर्य लाभते. ढगांनी भरलेले आकाश, धुके आणि गार वारे वातावरण प्रसन्न करतात. निसर्गाचा आनंद घेण्यासाठी हा काळ उत्तम असतो. मात्र, पाऊस झाल्यावर किल्ल्याच्या पायवाटा ओलसर आणि घसरड्या होतात. त्यामुळे येथे फिरताना काळजी घ्यावी लागते.

हिवाळ्यातल्या थंड हवामानात किल्ल्याचा भव्य परिसर शांततेत अनुभवता येतो. इतिहासप्रेमी, छायाचित्रकार आणि निसर्गप्रेमींसाठी हे ठिकाण आदर्श आहे. किल्ल्याला भेट दिल्यानंतर भूतकाळाचा आनंद घ्यायचा असेल, तर योग्य हंगाम निवडणे महत्त्वाचे ठरते.

नगरधन किल्ल्यावर कसे पोहोचाल?

नगरधन किल्ल्याला पोहोचण्यासाठी विविध मार्ग उपलब्ध आहेत. हवाई मार्गाने यायचे असल्यास डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आंतरराष्ट्रीय विमानतळ, नागपूर हे सर्वात जवळचे विमानतळ आहे. किल्ल्यापासून हे सुमारे ४५ किलोमीटर अंतरावर आहे. विमानतळावरून टॅक्सी किंवा सार्वजनिक वाहतूक साधनांचा उपयोग करून किल्ल्यापर्यंत जाता येते.

रेल्वेने प्रवास करायचा असल्यास रामटेक रेल्वे स्टेशन सर्वात जवळचे आहे. हे किल्ल्यापासून फक्त ६ किलोमीटर अंतरावर आहे. मात्र, नागपूर रेल्वे स्टेशन हा अधिक चांगला पर्याय ठरतो. हे ३५ किलोमीटर दूर असून देशातील अनेक मोठ्या शहरांशी जोडलेले आहे.

रस्तामार्गे प्रवास करण्यासाठी नागपूरहून राष्ट्रीय महामार्ग ४४ वरून साधारण एक तासात किल्ल्यापर्यंत पोहोचता येते. हे अंतर सुमारे ३४ किलोमीटर आहे. रामटेकहून केवळ ५ किलोमीटरचे अंतर आहे, जे रिक्षा किंवा स्थानिक वाहनांनी सहज पार करता येते. नागपूर आणि रामटेक दरम्यान नियमित बससेवा, टॅक्सी आणि खाजगी वाहने उपलब्ध असल्याने पर्यटकांसाठी प्रवास सोयीस्कर ठरतो.

इतर आकर्षणे

नगरधन किल्ल्याचा प्रवास हा केवळ सुरुवात आहे. अवघ्या ५ किलोमीटरवर रामटेक मंदिर आहे. पौराणिक कथेनुसार, प्रभू श्रीराम आपल्या वनवास काळात येथे विश्रांतीसाठी थांबले होते. मंदिराची सुंदर शिल्पकला आणि शांत वातावरण मनाला समाधान देते. डोंगराच्या शिखरावर उभे असलेले हे मंदिर खालील निसर्गरम्य दृश्याने मंत्रमुग्ध करते.

साहसप्रियांसाठी खिंडसी तलाव केवळ ८ किलोमीटरवर आहे. हा स्वच्छ आणि निसर्गरम्य तलाव जलक्रीडांसाठी प्रसिद्ध आहे. बोटिंगचा आनंद घ्या, जेट स्कीवर वेगाची मजा लुटा किंवा निसर्गाच्या सान्निध्यात निवांत वेळ घालवा. कुटुंबासोबत सहलीसाठी हे उत्तम ठिकाण आहे, जिथे निसर्ग आणि रोमांच एकत्र येतात.

वन्यजीव प्रेमींसाठी पेच नॅशनल पार्क ८० किलोमीटर अंतरावर आहे. येथे भव्य रॉयल बंगाल टायगर, चपळ बिबटे, हरणांचे कळप आणि रंगीबेरंगी पक्षी पाहायला मिळतात. घनदाट जंगल आणि गवताळ कुरणे या सफारीला एक वेगळेच रोमहर्षक अनुभव देतात.

इतिहास आणि निसर्गाचा संगम अंबागड किल्ल्यावर पाहायला मिळतो. हा किल्ला नगरधनपासून ४० किलोमीटरवर उभा आहे. डोंगरमाथ्यावरून दिसणारे दरीचे विहंगम दृश्य मन मोहून टाकते. हा ट्रेक थोडा आव्हानात्मक असला तरी, त्याचा आनंद अविस्मरणीय ठरतो. छायाचित्रकार आणि शोधकांसाठी हे ठिकाण विशेष आकर्षण आहे.

नगरधन किल्ल्याला का भेट द्यावी?

नगरधन किल्ला हा केवळ भूतकाळाचा अवशेष नाही, तर महाराष्ट्राच्या वैभवशाली इतिहासाचा एक भक्कम दुवा आहे. वाकाटक काळापासून मराठ्यांच्या प्रभावापर्यंत, या किल्ल्याने अनेक सत्ता आणि संघर्ष पाहिले आहेत. त्याच्या तटबंदीवर कोरलेल्या प्रत्येक खुणेत सामर्थ्य, प्रतिकूलतेवर मात करण्याची जिद्द आणि अप्रतिम स्थापत्य कलेची साक्ष आहे.

इतिहास प्रेमींसाठी हा किल्ला एक खजिना आहे. प्रवासाचा आनंद लुटणाऱ्यांसाठी हा शोध मोहिमेचा भाग ठरतो. निसर्गप्रेमींसाठी येथे शांतता आणि सुंदरता एकत्र नांदते. किल्ल्याच्या वास्तु शिल्पात आणि निसर्गरम्य परिसरात एक अनोखा अनुभव दडलेला आहे.

तर मग, तुमची बॅग पॅक करा आणि या अद्भुत प्रवासाला निघा. भूतकाळाच्या या भव्य साक्षीदाराला भेट द्या आणि नगरधन किल्ल्याचे अज्ञात रहस्य शोधा. हा प्रवास तुम्हाला इतिहासाच्या एका वेगळ्याच दुनियेत घेऊन जाईल, जिथे प्रत्येक दगड मागच्या गौरवशाली काळाची गोष्ट सांगतो!