Harishchandragad

हरिश्चंद्रगड

हरिश्‍चंद्रगड किल्ला म्हणजे महाराष्ट्राच्या ऐतिहासिक आणि साहसी वारशाचा अनमोल ठेवा. सह्याद्रीच्या राकट पर्वतरांगेत वसलेला हा किल्ला इतिहास, पुराणकथा, निसर्ग आणि रोमहर्षक ट्रेकिंगचा अद्भुत संगम आहे. तब्बल १,४२२ मीटर उंचीवर उभा असलेला हा गड सह्याद्रीच्या अजस्र सौंदर्यात भर घालतो.

या गडाचा प्रत्येक वळसा भूतकाळाची साक्ष देतो. हजारो वर्षांपासून तो येणाऱ्या-जाणाऱ्या संस्कृतींचा साक्षीदार आहे. इथलं अप्रतिम कोरीव लेणं, विशाल गुफा आणि प्राचीन मंदिरे यामुळे इतिहासप्रेमी मंत्रमुग्ध होतात. निसर्गाच्या कुशीत असलेल्या कोकणकड्याच्या टोकावर उभं राहिल्यावर हृदयात थरार उमटतो. ढगांच्या दुलईत हरवलेली दरी, समोर पसरलेली हिरवाई, अनंत गूढ सामावलेला सूर्यास्त, हे दृश्य शब्दांत मावणं कठीण.

साहसप्रेमींना इथला ट्रेक जबरदस्त अनुभव देतो. उंचसखल वाटा, दगडी पायऱ्या आणि गड चढण्याचं आव्हान रौद्र सह्याद्रीच्या ताकदीची जाणीव करून देतं. इतिहास, निसर्ग आणि साहसाच्या शोधात निघालेल्या प्रत्येकासाठी हरिश्‍चंद्रगड अविस्मरणीय अनुभव देतो.

इतिहास

हरिश्‍चंद्रगडचा इतिहास सहाव्या शतकापर्यंत मागे जातो. कालचुरी राजवंशाच्या काळात या किल्ल्याची स्थापना झाल्याचा उल्लेख आढळतो. त्यानंतर अनेक राजसत्तांनी या गडावर राज्य केलं. मुघल आणि मराठ्यांच्या ताब्यातही तो राहिला. व्यापारी मार्गांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी हा किल्ला महत्त्वाचा होता. त्यामुळे तो केवळ लढायांचा साक्षीदार नसून एका मोठ्या रणनीतिक ठिकाणाचा भाग होता.

या गडाची महत्ता केवळ सैन्यदृष्ट्या नव्हे तर धार्मिक आणि आध्यात्मिक दृष्टिकोनातूनही मोठी आहे. पुराणकथांमध्ये हरिश्‍चंद्रगडचा उल्लेख असल्याचे मानले जाते. असे म्हणतात की, १४व्या शतकातील थोर योगी आणि विद्वान चांगदेव यांनी येथे ध्यानधारणा केली होती. त्यामुळे हा किल्ला एक ऐतिहासिक स्मारक असण्याबरोबरच एक आध्यात्मिक साधना स्थळही आहे.

गडावरील प्राचीन मंदिरे, गुहा आणि लेणी पाहिल्यावर त्याच्या भव्यतेची कल्पना येते. इतिहासाचा आणि अध्यात्माचा संगम असलेला हरिश्‍चंद्रगड आजही साहसी पर्यटक आणि धार्मिक प्रवाशांना साद घालतो.

वास्तुरचना

हरिश्‍चंद्रगडवरचं हरिश्‍चंद्रेश्वर मंदिर म्हणजे स्थापत्यकलेचं एक अद्भुत उदाहरण. हेमाडपंथी शैलीत बांधलेल्या या मंदिरात अप्रतिम कोरीव काम पाहायला मिळतं. मंदिराच्या प्रवेशद्वारावर भव्य नंदीची मूर्ती उभी आहे. आतल्या गाभाऱ्यात शिवलिंग विराजमान असून, तेथे आलेल्या प्रत्येक भाविकाला एक वेगळाच आध्यात्मिक अनुभव मिळतो.

किल्ल्यावर कुडा नामक एक रहस्यमय गुहा आहे. येथे मोठ्या शिवलिंगासोबत थंडगार पाण्याने भरलेला तलाव आहे. या गुहेतील चार आधारस्तंभ चार युगांचे प्रतीक मानले जातात. यातील फक्त एकच स्तंभ उभा असून, अखेरचा स्तंभ कोसळल्यावर कलियुगाचा शेवट होईल, अशी आख्यायिका आहे.

हरिश्‍चंद्रगडचा सर्वात थरारक भाग म्हणजे कोकण कडा. हा अर्धगोलाकार उंच कडा खोल दरीत झुकलेला आहे. येथून कोकणाचं विहंगम दृश्य दिसते. काही विशिष्ट काळात येथे “ब्रोकन स्पेक्ट्रा” नावाचा दुर्मीळ निसर्ग चमत्कार पाहायला मिळतो. यात एखाद्याचं सावट ढगांवर दिसतं आणि त्याभोवती इंद्रधनुष्याचा वलय तयार होतं.

गडावर सर्वात उंच शिखर म्हणजे तारामती शिखर. इथून अलंग, मदन, कुलंग, कळसुबाई आणि स्वच्छ हवामानात मुंबईचे दिवेही पाहता येतात.

पर्यटकांसाठी खास अनुभव

हरिश्‍चंद्रगड हा गिर्यारोहकांसाठी एक अप्रतिम ठिकाण आहे. इथे वेगवेगळ्या आव्हानात्मक वाटा आहेत, ज्या प्रत्येक गिर्यारोहकाच्या कौशल्यानुसार निवडता येतात. प्रत्येक मार्गावर निसर्गाची अनोखी जादू अनुभवायला मिळते.
खिरेश्वर मार्ग हा सर्वात सुंदर आणि लोकप्रिय मार्ग आहे. हा मध्यम ते अवघड श्रेणीतील ट्रेक असून अनुभवी गिर्यारोहकांसाठी सर्वोत्तम आहे. सुमारे सात किलोमीटर अंतर कापण्यासाठी साधारणपणे सहा ते सात तास लागतात. माळशेज घाटाजवळील खिरेश्वर गावातून ही वाट सुरू होते. दाट जंगल, उग्र कातळ, आणि प्रसिद्ध तोलार खिंड पार केल्यानंतर नजरेस पडणारी खोल दरी आणि पर्वतरांगा मन मोहून टाकतात.

नवशिक्यांसाठी आणि कुटुंबांसोबत आलेल्यांसाठी पाचनई मार्ग उत्तम पर्याय आहे. हा मार्ग फक्त तीन किलोमीटर असून दोन ते तीन तासांत सहज पार करता येतो. संथ चढाई, ओघळणारे धबधबे आणि हिरवीगार निसर्गरम्यता यामुळे हा मार्ग सोपा आणि सुखद आहे.

थरारक आणि अत्यंत कठीण ट्रेकची मजा घ्यायची असेल, तर नळीची वाट हा सर्वोत्तम मार्ग आहे. “नळातून जाणारा मार्ग” असे याचे अर्थपूर्ण नाव आहे. हा मार्ग आठ किलोमीटर लांब असून आठ ते दहा तास लागतात. सरळसोट कड्यांवर चढाई, टेक्निकल रॉक क्लाइंबिंग आणि रोपचा वापर करावा लागणारे टप्पे यामुळे हा मार्ग धाडसी गिर्यारोहकांसाठीच योग्य आहे.

कोणताही मार्ग निवडा, हरिश्‍चंद्रगडचा प्रवास अविस्मरणीय ठरेल. निसर्गाच्या कुशीत, इतिहासाच्या साक्षीने आणि थराराच्या साथीने हा ट्रेक प्रत्येक गिर्यारोहकासाठी खास अनुभव देतो.

भेट देण्यासाठी सर्वोत्तम काळ

हरिश्‍चंद्रगड प्रत्येक ऋतूत वेगळा आणि अनोखा अनुभव देतो. निसर्गाच्या विविध छटांनी वर्षभर हा किल्ला वेगवेगळ्या स्वरूपात भासत असतो. प्रत्येक ऋतूत त्याची सौंदर्य आणि आव्हाने वेगळी असतात.

ऑक्टोबर ते फेब्रुवारी हा सर्वोत्तम काळ आहे. थंडगार हवा, स्वच्छ आकाश आणि पावसानंतर ताजेतवाने झालेली हिरवाई निसर्गप्रेमींना भुरळ घालते. कोकण कडा आणि तारामती शिखरावरून दिसणारे नजारे अविस्मरणीय असतात. हेच ते दिवस असतात, जेव्हा छान वातावरणात कॅम्पिंगचा आनंद लुटता येतो. थंडगार रात्री ताऱ्यांनी भरलेल्या आकाशाखाली बसून निसर्गाशी संवाद साधण्याची मजा काही औरच असते.

पावसाळ्यात जून ते सप्टेंबर दरम्यान हरिश्‍चंद्रगड एका वेगळ्याच रूपात दिसतो. जागोजागी धबधबे, दाट धुके आणि हिरव्यागार दऱ्या हा नजारा जणू जिवंत स्वप्नासारखा वाटतो. मात्र, या काळात ट्रेकिंग करणे कठीण असते. रस्ते निसरडे होतात, आणि नळीची वाट अत्यंत धोकादायक ठरते. येथे दगड गळणे आणि प्रचंड वारे यामुळे अनुभवी ट्रेकर्सनीच हा ट्रेक करावा. योग्य पावसाळी साहित्य आणि गम बूट असणे आवश्यक आहे.

मार्च ते मे दरम्यान उन्हाळा असतो. या काळात दिवसाचे तापमान खूप जास्त असते, त्यामुळे ट्रेकिंग थकवणारे ठरते. मात्र, कोकण कड्यावरून दिसणारा सुर्योदय आणि सूर्यास्त याची जादू काही औरच असते. उन्हाच्या झळांपासून बचाव करण्यासाठी सकाळी लवकर चढाई सुरू करणे आणि भरपूर पाणी बरोबर नेणे आवश्यक असते.

कोणताही ऋतू असो, हरिश्‍चंद्रगड नेहमीच साहस, सौंदर्य आणि इतिहासाचा अनोखा संगम घेऊन उभा असतो.

हरिश्चंद्रगड किल्ल्यावर कसे पोहोचाल?

हरिश्‍चंद्रगड महाराष्ट्रभरातील साहसप्रेमींसाठी सहज उपलब्ध आहे. रस्ता, रेल्वे आणि हवाई मार्गाने येथे पोहोचता येते.

मुंबईपासून साधारण १७० किमी अंतरावर हा गड आहे. मुंबई-नाशिक महामार्गाने (NH 160) माळशेज घाट पार करत कीरशेवर किंवा पाचनई या बेस व्हिलेजपर्यंत जाता येते. पुण्याहून प्रवास करताना नारायणगाव आणि ओतूर मार्गे खिरेश्वरला पोहोचता येते. हे अंतर जवळपास १२० किमी आहे. या मार्गावरील डोंगररांगा आणि दऱ्यांचे नजारे पावसाळ्यात आणि हिवाळ्यात खासच भासतात.

रेल्वेने येणाऱ्यांसाठी कल्याण आणि इगतपुरी हे जवळचे रेल्वे स्थानक आहेत. मुंबईकडून येणाऱ्यांसाठी कल्याण हा उत्तम पर्याय आहे, तर नाशिक किंवा उत्तर महाराष्ट्रातील प्रवाशांसाठी इगतपुरी सोयीचे ठरते. रेल्वे स्थानकावरून खासगी वाहने किंवा शेअर्ड जीपद्वारे बेस व्हिलेजपर्यंत जाता येते.

हवाई मार्गाने येऊ इच्छिणाऱ्यांसाठी मुंबईतील छत्रपती शिवाजी महाराज आंतरराष्ट्रीय विमानतळ किंवा पुणे आंतरराष्ट्रीय विमानतळ हे सर्वात जवळचे पर्याय आहेत. इथून टॅक्सी किंवा बसने बेस व्हिलेजपर्यंत जाता येते, मात्र प्रवासात अनेक ट्रान्सफर करावे लागतात.

रस्ता, रेल्वे किंवा हवाई मार्गाने येत असाल, तरी हरिश्‍चंद्रगडचा प्रवास हा निसर्गाच्या सान्निध्यातील एक संस्मरणीय अनुभव ठरतो.

इतर आकर्षणे

हरिश्‍चंद्रगडचा ट्रेक हा केवळ गड भटकंतीपुरता मर्यादित नाही. या परिसरात अशी अनेक ठिकाणं आहेत जी निसर्ग सौंदर्य आणि ऐतिहासिक वारसा यांनी नटलेली आहेत. हा संपूर्ण प्रदेश साहसप्रेमी आणि निसर्गप्रेमींसाठी खजिना आहे.

कीरशेवर गावाच्या जवळच माळशेज घाट आहे. हा घाट म्हणजे धुंवाधार धबधबे, दाट धुके आणि हिरव्यागार टेकड्यांनी नटलेला एक स्वप्नवत प्रवास! पावसाळ्यात हा घाट वेगळ्याच सौंदर्यात न्हालेला असतो. असंख्य धबधबे आणि प्रवाही झऱ्यांनी संपूर्ण घाट भारावून जातो. या भागात स्थलांतरित फ्लेमिंगो पक्ष्यांचेही दर्शन घडते, जे इथल्या निसर्ग सौंदर्यात अजून भर घालतात. छायाचित्रकार, पर्यटक आणि रोड ट्रिपसाठी प्रेम असणाऱ्यांसाठी हा घाट एक पर्वणीच आहे.

भंडारदरा हे अजून एक मनमोहक ठिकाण. इथलं शांत आणि रमणीय वातावरण ट्रेकनंतर विश्रांतीसाठी अगदी योग्य आहे. इथलं विल्सन धरण आणि रंधा धबधबा अप्रतिम आहे. आर्थर लेकच्या नीरव आणि स्वच्छ पाण्यात प्रतिबिंब उमटणारे पर्वत दृश्य पाहून मन हरखून जातं. इथं कॅम्पिंग आणि तारांगण निरीक्षणासाठी अनेक ट्रेकर्स आवर्जून येतात.

साहसाच्या शोधात असलेल्यांसाठी अजून एक आव्हानात्मक ट्रेक म्हणजे अजुबा हिल फोर्ट. हा किल्ला पुराणकथांशी जोडलेला आहे. असे म्हणतात की, वनवास काळात सीता माता याच परिसरात काही काळ राहिली होती. या ट्रेकचा मार्ग घनदाट जंगलांमधून जातो. वाटेत गुहा आणि कठीण खडकाळ भाग येतो. साहसी ट्रेकर्ससाठी आणि इतिहासप्रेमींसाठी हा किल्ला खास आहे.

हरिश्‍चंद्रगड परिसरातील ही ठिकाणं निसर्गप्रेमी, साहसी पर्यटक आणि शांतता शोधणाऱ्यांसाठी एक अद्भुत अनुभव ठरतात. ट्रेकनंतरच्या या सहलीमुळे हा प्रवास आणखी संस्मरणीय होतो.

हरिश्चंद्रगड का पाहावा?

हरिश्‍चंद्रगड हा फक्त एक किल्ला नाही. तो एक रोमांचक साहस आहे. तो इतिहासाच्या पानांमधील एक जिवंत अध्याय आहे. इथल्या पुरातन मंदिरांत आध्यात्मिक शांतता आहे. इथल्या निसर्गरम्य घाटांमध्ये भारावून टाकणारी जादू आहे. दरवर्षी हजारो ट्रेकर्स इथल्या रौद्र आणि देखण्या मार्गांचा सामना करण्यासाठी येतात. खोल दरीत कोसळणारे धबधबे, ढगांनी वेढलेला कोकण कडा, आणि ताऱ्यांनी चमचमणारी रात्रीची छावणी—या प्रत्येक गोष्टीत हरिश्‍चंद्रगडची वेगळीच जादू आहे. इथला प्रत्येक दगड इतिहासाच्या, पराक्रमाच्या आणि श्रद्धेच्या कथा सांगतो. एकदा इथं आलो, की परत फिरताना हृदय इथंच अडकून राहतं. ट्रेकिंगचा थरार अनुभवायचा असेल, मंदिरांमध्ये शांत बसून मन स्थिर करायचं असेल, अथवा निसर्गाच्या कुशीत हरवायचं असेल—हरिश्‍चंद्रगड तुमच्या प्रत्येक स्वप्नाची पूर्तता करतो. बॅग भरा, शूज घाला आणि निघा या अजरामर दुर्गाचा अनुभव घेण्यासाठी!